राधे... वसंतपंचमी

आणि तोही दिवस आठवतो राधे...

नुकतच मिसुरडं फुटायला लागलं होतं. फार काही कळत नव्हतं पण मोठं झाल्याची जाणीव मनामधे हळूहळू रुजत होती . कधी कधी माई का रागावते ते कळत होतं. कधीकधी नंदबाबा काय सांगतात ऐकावं वाटत होतं. तसं बरचसं कळतही होतं अन बरचसं कळतही नव्हतं.

पेंद्या आणि गोपांबरोबर त्या दिवशी नेहमी सारखं संध्याकाळी यमुनेवर आलो. नेहमी सारखं उपरणं कदंबावर टांगून सगळे भराभर यमुनेत घुसले. भरपूर डुंबून, पोहण्याची स्पर्धा करून, यमुनेला भरपूर दमवून बाहेर आलो. अन कदंबाच्या फांद्यांवर सुकवत बसलो. उपरण्याने एकीकडे डोकं पुसत एकमेकांचे पाय ओढणं चालून होतं.
" अरे आज सुधनला कसलं हरवलय"
"नाही हं आज अपूप जरा जास्त खालेले म्हणून, बघ उद्या हरवतो" मग काय, खाण्याच्या गप्पा सुरु झाल्या. आज काय काय जेवलो,
कोणी आज लोणी पळवलं, कोणी दह्याचं गाडगं संपवलं,....
हे सगळे चालू असताना समोरून तुम्ही मैत्रिणी चालत यमुनेकडे येऊ लागलात. काय छान छान रंगीत कपडे घातले होतेत तुम्ही. हो बरोबर, आज वसंत पंचमीचा दिवस नाही का. तुम्ही आपापले घडेही रंगवलेले. लाल, पिवळे, काळे, निळे.
आमचा इतका दंगा चाललेला की तुमच्या लक्षात आलं. मग तुम्ही वाट बदललीत अन वरच्या घाटावर, पायऱ्यांपाशी गेलात. तिथे पाणी भरून जरा टेकलात. मी कदंबावर बसलेलो, मला दूरूनही दिसत होतात तुम्ही. इतक्यात एक मंजूळ आवाज ऐकू येऊ लागला. तुमच्यातलं कोणी तरी बसंत गीत गात होतं. खूप स्पष्ट आवाज येत नव्हता. तितक्यात पेंद्या म्हणालाही, " ए गप्प बसा बरं, गाणं ऐकूयात"
अन मग सगळे तल्लीन होऊन ऐकू लागले. हा आवाज वेगळा होता. नेहमीच्या मुलींपैकी नव्हता.
" पेंद्या, कोण रे ही? ओळखीची नाही वाटते." मी हळूच पेंद्याच्या कानाशी लागलो.
" एव्हढंही माहित नाही तुला? अरे ही राधा, अनयची बायको. आमच्या लांबच्या नात्यातलीच आहे. त्या तिकडे चार गावं सोडून, बरसाना गाव आहे न, तिथली."
"राधा, हं..." हे नाव वेगळच होतं. आता पर्यंत कितीतरी मुलींची नावं ऐकली होती, पण हे नाव पहिल्यांदाच ऐकत होतो.

तिचं गाणं चालूच होतं...

"आले सोडूनिया घर माहेरा
सख्या शोधते कधीची तुला

स्मरते मनी तुलाच सखया
अजून अनोळखी तू जरा
तरी नजर शोधते आधारा
क्षण एक स्मित ओलावा

हरित तृणांचा गार ओलावा
हवेत पसरला सुगंधी मरवा
गाज उठे मनी तरंग नवा
झंकारले तनमन तूच हवा

गाजत वाजत बसंत आला
सोहळा सजला गार हिरवा
उभार आला आज यमुनेला
आस लागे दर्शनाची हृदयाला

भेटे जीवशीव, होई तृप्तता
आसमंत हा होई हिरवा
आकाशी बरसे रंग निळा
तोचि तू दिसे शाम सावळा"

ते शब्द तर फार सुंदर होतेच पण ते ज्या सुरांना धरून येत होते, ते फार मनमोहक होते ते.
आणि खरच ती संध्याकाळ अगदी त्या सूरांमधे रंगून गेली. तुम्ही आलात तशाच निघून गेलात. पण जाताना तुझं गाणं मात्र तू तिथेच ठेवून गेलीस.

पेंद्याला म्हटलं "चांगली गाते हं तुझी नातेवाईक."
" हा, कान्हा, जपून. जहाल आहे बरं." पेंद्या हसून म्हणाला. " हॅ मला काय करायचय? सहज आपलं विचारलं"
वर वर म्हणालो खरं पण तिचा आवाज घुमत राहिला मनात. ते सूर मनात वाजत राहिले. रात्रीही नीटशी झोप लागली नाही मला.
दुसऱ्या दिवशी लवकरच उठलो. सकाळची आन्हिकं उरकली अन आपसुक पाय यमुनेकडे ओढले गेले. पण आज कदंबापाशी न जाता, तुम्ही बसलेल्या पायऱ्यांवर आलो. आलो कसला, ओढलो गेलो. अजून झुजूूमुंजू होत होतं. पक्षांची किलबील चालू होती. यमुना संथ वहात होती. हवेत छान गारवा होता. हळूच एखादी झुळूक शहारा उमटवत होती. मी पायऱ्यांवर बसलो. कमरेची बासरी काढली अन तुझे सूर शोधू लागलो. डोळे मिटून आठवत आठवत मी वाजवत होतो. मधेच एक तान मला आठवे ना. मी थबकलो. अजून मन एकाग्र करून आठवू लागलो... अन ते सूर कानी पडले. मी चमकून डोळ् उघडले, वर बघितलं. तू घडा कमरेवर ठेवून ती लकेर गायलीस, पुन्हा गायलीस. मग हलकेच माझ्या बासरीतून ती पाझरली.  " हं, असचं" ती हसत मान हलवलीस. मला कळलच नव्हतं तू कधी आलीस. म्हणजे मी तुला ओळखलं नाही. कसं ओळखणार? बघितलं नव्हतच न मी तुला. पण तुझ्या आवाजाने, सुरांनी तुझी ओळख पटवली. 
" तू, तू राधा न?"
" हो, मीच राधा. पण तू माझं गाणं कसं काय वाजवत होतास रे? अच्छा, म्हणजे काल, त्या तिथे दंगा करत बसलेलं टोळकं तुझं होतं होय?" खळखळत हसत तू म्हणालीस.   "तरीच, तरीच माझं गाणं वाजवत बसला आहेस."
" तुझं कस? तुझं नाही, मी ऐकलय एकदीया हे गाणं, मला माहितीय" मी उगाचच फुशारकी मारत बोललो. 
"होय? कधी आलेलास तू बरसानाला? आमच्या गुरुजींनी बसवलय बरं हे गाणं."
आता जास्त खोटं बोलण्यात अर्थ नव्हता. मी सपशेल पकडलो गेलो होतो. मग हसत म्हणालो " नाही नाही, मी तुझंच ऐकून वाजवत होतो. चुकलं माझं. पण तू खूप छान गातेस." तू पुन्हा खळखळून हसलीस. म्हणालीस, "हम्... ऐकं हं. पुन्हा म्हणते."
आणि मग तू गायला सुरुवात केलीस. ती सारी सकाळ काही वेगळीच झाली. इतकी सुंदर, स्वच्छ, नितळ झाली ती सकाळ! तू, तुझं गाणं जणु, माझ्या साऱ्या आयुष्याची ती पायवाटच झाली!
जगातलं काय सुंदर, जगातलं काय निर्वाज. एखादा आवाज किती खरा अन स्निग्ध असू शकतो. एखादा सूर किती सच्चा असू शकतो. एखादा चेहरा किती सुंदर असू शकतो, किती आरसपानी असू शकतो.  एखादं काव्य तुम्हाला किती भरभरून देऊ शकते. एखादी व्यक्ती किती सहजपणाने तुम्हाला सांभाळून घेऊ शकते याचं उदाहरणच घालून दिलस तू त्या दिवशी. आणि मग माझ्या आयुष्यातली ती सकाळ आयुष्यभर माझ्या संगतीत राहिली, अगदी तुझ्यासह!
राधे...
--- 

खो गये हम कहाँ - चित्रपट नोंद

आज नेफि वर "खो गये हम कहाँ" बघितला.

सुरुवातीला ' खरच अशी जनरेशन झाली आहे का? मनात असंही म्हटलं की असा माहौल इथे आहे तर बरय निखिल इथे नाही. जवळ जवळ 2/3 पर्यंत मी साशंक होते की नक्की कुठे चाललाय चित्रपट...'

पण मग शेवटच्या 10-15 मिनिटांत ट्रॅक एकदम क्लिअर झाला. सगळं धुकं, धुसरपणा, वरवरची चकचौंध वितळली. अन चित्रपट आवडला. नक्की नक्की बघा. बरोबर (जर कंफर्टेबल असाल)तर टिनांबरोबर बघा. ऑर आधी तुम्ही बघा मग ठरवा. पण मुलांना खरच बघु देत. संस्कार हे असेही होऊ शकतात.

माझी धर्मप्रतिज्ञा :)

मी हिंदू आहे आणि हिंदू धर्मात आहे त्यासाठी ऋणी आहे. 

या धर्मातली  सहिष्णुता, खुलेपणा, स्वातंत्र्य सजाकता, वैविध्य या सर्वांची मी ऋणी आहे; अभिमानी आहे .

 

विचारांच्या  पातळीवरती आस्तिक - नास्तिक दोघांनाही तो सामावून घेतो. 

रामापासून अगदी बौद्ध महावीरापर्यंत सर्व देवतांना तो सामावून घेऊ इच्छितो. देऊळ गुहांमधल्या अनेक मूर्ती या धर्माला स्वीकारता येतात. 

समाजातील विविध सामाजिक ,आर्थिक स्तर तो सामावून घेतो . 

विविध विषयांनाही हा धर्म सामावून घेतो. अगदी तत्त्वज्ञानापासून कर्मकांडापर्यंत. 

पूजा विधी पासून लैंगिकतेपर्यंत .

जन्मापासून मृत्यूपर्यंत. 

शाकाहारापासून मांसाहारापर्यंत .

नमस्कार पासून चमत्कारापर्यंत. 

भल्या मोठ्या उत्सवांपासून साध्या नुसत्या एका नमस्कारापर्यंत .

शेंदूर फासलेल्या दगडापासून गर्भश्रीमंत मंदिरापर्यंत .

पुरुष देवांपासून स्त्री देवता; इतकेच नव्हे तर बालरूप ,प्राणीरूप, निसर्ग रूपापर्यंत दैवत  मानणारा. 

गुहांपासून माळरानापर्यंत मंदीरे असणारा. 

56 भोगांपासून खडीसाखरेच्या दाण्यापर्यंत प्रसाद मानणारा. 

निर्वस्त्र रुपापासून सालंकृत मढलेल्या रुपापर्यंत सर्वांना समान मानणारा. 

फकिरांपासून राजवेषापर्यंत सर्वांना मान देणारा.  

राजापासून रंकापर्यंत सर्वांना  समान भक्त मानणारा.  अनेकेश्वरापासून एकेश्वर वादापर्यंत अशी भली मोठी यादी अत्यंत सहजतेने सामावून घेणारा हा धर्म . 

कालपरत्वे अत्यंत सहजपणे बदलणारा, होणारे बदल अतिशय संयमितपणे स्वीकारणारा .

भाषा -आचार -विचार- कृती -कर्म या मधला बदल स्वीकारणारा. 

विविध इतर धर्मांची आक्रमणे, न लढता त्यांना समावून घेत स्वत: जास्तीत जास्त व्यापक बनत जाणारा. 

सर्वात प्राचीन असून सर्वात प्रगत (नवीन स्वीकारत जाणारा म्हणून) असा हा धर्म.  

कोणताही अभिनवेष न पाळणारा . 

कोणताही एकच एक ग्रंथ न मानणारा. 

कोणताही एकच एक देव न मानणारा .

कोणतीही एकच एक आचारसंहिता न मानणारा.

कोणतीच स्थितीशील रचना न मानणारा . 

असा हा अत्यंत सुलभ ,सर्वसामावेशक ,मोकळा ,सर्वांचे स्वागत करणारा , सनातन- म्हणजेच काळ आणि परिस्थितीनुसार बदलत जाणारा धर्म मला लाभला याबद्दल मी अतिशय ऋणी आहे .

आणि या धर्माचे हेच स्वरूप टिकून राहावे अशी मनोमन इच्छा मनात बाळगून आहे . कारण याच स्वरूपामुळे हा धर्म  हजारो वर्ष हजारो टिकून राहिला आहे  याचे भान मला आहे. 

- आरती

मोनालिसा

(कोणत्याच कलेचे मी व्यावसायिक परिपूर्ण शिक्षण घेतलेले नाही. अगदी क्रोशा विणकामाचेही नाही. बघून बघून प्रयोग करत शिकणे ही माझी पद्धत. चित्रकलेबद्दलही हेच. त्यामुळे जे लिहितेय ते चित्रकलेची एक प्रेक्षक म्हणूनच असेल.  त्यातून अनेक लेख, पुस्तके वाचत बघत आले; त्यांचा जरूर मोठा प्रभाव आहे. प्रामुख्याने या विषयावर लिहिताना काहींचा आधीच उल्लेख करणे योग्य वाटते. 

James Payne या कलाकार- संग्राहक ,  इतर समिक्षकांचे लेख, ब्रिटानिका एन्साय्क्लोपीडियातील लेख, स्मार्टहिस्ट्री या साईटवरील काही लेख, तसेच इतर काही पुस्तके, लेख या सगळ्यांचा चित्रकला, लिओनार्डो व्हिन्सी आणि मोनालिसा समजून घ्यायला या सर्वांचा खूप उपयोग झाला.

तसेच या विषयावर अजून कितीतरी लिहिता येऊ शकेल पण माझी तितकी क्षमता नाही. तज्ञांनी जरूर लिहावे.)

---

लेखातील सर्व चित्रे नेटवरून साभार ! काही चित्रे लेखाच्या गरजेनुरूप एडिट केली आहेत. 

---

लिओनार्डो द व्हिन्सी या प्रसिद्ध चित्रकाराची एक अजरामर कलाकृती,  " मोनालिसा" ! इ. स. 1503 ते 1519 म्हणजे त्याच्या मृत्यूपर्यंत हे चित्र लिओनार्डो काढत होता. 16 वर्ष. आणि तरीही त्याला ते पूर्ण झालेय असे वाटत नव्हते. आज या चित्राभोवती अनेक गोष्टींचे गूढ वलय आहे. अनेकांना ते अनमोल आणि एकमेवाद्वितीय वाटते. तर अनेकांना ते चित्र नुसतेच आवडत. तर काहींना हे चित्र म्हणजे उगाचच महत्व दिलेले वाटते. प्रथम दर्शनी तसा समज होणे अगदी स्वाभाविकच आहे.

कारण हे चित्र तत्कालीन इतर चित्रांच्या तुलनेत अगदीच छोटे आहे. जेमतेम 21*30 इंच.  त्यातून त्यात वापरलेले रंग अनाकर्षक, तपकिरी, काळपट रंगात रंगवलेले आहे. त्यातून मोनालिसाचा पोशाख,  केशरचना वा दागदागिने यांत काहीच प्रभाव पाडणारे असे नाही. पार्श्वभूमी देखील स्पष्ट नसलेली, नीट डोळ्यात भरेल अशी नाही.

अन मग प्रश्न मनात उमटतो का बरं या चित्राला इतके मानले जाते? मी जेव्हा हे चित्र प्रथम पाहिलं तेही  शाळेच्या पुस्तकात.  मलाही हाच  प्रश्न पडला. पण त्याबरोबरच त्या चित्रावरून नजर बाजूला सरकत नव्हती.  काही तरी गूढ त्यात होतं. कळत नव्हतं काही; पण काही तरी छान आपण बघायला कमी पडतोय, काहीतरी हातातून सुटतंय अशी भावना मनात उमटली.  अनेक वर्ष ही हुरहूर मनात तशीच होती.पुढे  विद्यापीठात एक, उत्तम प्रतीचा कागद अन छपाई असलेले एक पुस्तक पहाण्यात आले. त्यातल्या मोनालिसाने पुन्हा भुरळ घातली. मग अजून थोडी माहिती मिळवण्यातचा प्रयत्न केला. पण मग चित्रकला थोडी मागेच पडली अन मोनालिसाचे गूढही तसेच राहिले. मग कालांतराने इंटरनेटने अनेक विश्वाची कवाडं उघडली गेली. एका क्लिकवर सगळी माहिती आली. अन मग अनेक  शोधांबरोबर मोनालिसाचाही शोध घेण्याचा प्रयत्न सुरु झाला. पूर्वी वाचलेली काही पुस्तकं, आता नेट वर मिळणारी माहिती यातून मोनालिसा, लिओनार्डो द व्हिन्सी बद्दल खूप काही वाचता आलं, बघता आलं.  मग असं वाटलं कि हे सगळं इतरांनाही सांगावं. भले त्यांना माहिती असेलही. पण त्यांच्या बरोबर आपलं मत पडताळून पाहावं. म्हणून मग लिहित गेले. आधी म्हटलं तसं, मी काही या क्षेत्रातली नाही, त्यामुळे कुठे चुकलं तर जरूर सांगा, नवीन माहिती असेल तर ती सांगा.

तर मोनालिसा ! 

एका श्रीमंत व्यापाऱ्याच्या बायकोचे - लिसा डेल जिओकोंडा हिचे हे पोर्ट्रेट. हे चित्र खरं तर पोर्ट्रेट काढलं गेलं ते एका लाकडावर. सर्वसाधारणात: कॅनव्हासवर चित्र काढली जातात हे आपल्याला माहीत असते. पण हे चित्र  लाकडावर काढले आहे. सर्व प्रथम या लाकडावर पांढरा रंग दिला गेला. हा पांढरा रंग वरच्या सर्व रंगांमधून प्रकाशाचे किरण परावर्तित करत असतो. सर्वसाधारणत: यावर चित्राची संपूर्ण रूपरेखा आखली जाते. अन त्यानुरूप चित्र रंगवले जाते. लिओनार्डोचे वेगळेपण इथून सुरु होते. त्याने आपल्या चित्रांच्या रूपरेखा स्टेन्सिल सारख्या पद्धतीने केवळ काही टिंबांनी आखून घेतली. अन जसजसा तो चित्र काढत गेला तस तसा तो चित्राचे तपशील ठरवत, रेखत गेला. तसेच कोणत्याही रंगाचा एकच एक थर देण्याऐवजी त्याने अनेक पातळ अन हलके,  फिके थर देणे पसंत केले. याच मुळे मोनालिसा चित्रात एकावर एक असे किमान 30 थर आहेत. अन प्रत्येक थर इतका पातळ आहे की या सर्व 30 थरांची एकत्रित जाडी मानवी केसाच्या अर्ध्याहूनही कमी आहे. अतिशय पातळ (डायल्युट) रंग, अन अनेक थर यातून लिओनार्डो अशी काही जादू करतो कि आपल्या समोरचे चित्र चित्र न राहाता प्रत्यक्ष वास्तवासारखे उभे राहाते. यामुळे मोनालिसा आपल्याला वास्तव वाटू लागते. 

रंगाचा अजून एक खेळ लिओनार्डो खेळतो. तो म्हणजे एकाच रंगाच्या विविध छटांचा वापर अतिशय कल्पकतेने तो करतो. एकाच रंगाच्या फिक्या, मध्यम, गडद अशा विविध छटांच्या वापरातून चित्राला तो बेमालूमपणे खोली (डेफ्त) देतो. एकाच वेळी एक, दोन, चार, सहा पातळ्यांवर चित्र उमटते. समोर असणारी मोनालिसा मागचा रस्ता, नदी, पूल, डोंगर, ढग सगळे आपापल्या प्रतलावर एका मागे एक उभे असल्याचा आभास लिओनार्डो उभा करतो. इतकेच नव्हे तर मोनालीसाचे वर आलेले गाल, तळहाताच्या वरच्या बाजूचा उंचवटा,  हनुवटी आणि त्या मागची मान,  माने मागचे केस, कपाळावरची अतिशय झिरझिरीत ओढणी या सर्वांना तो केवळ एकाच रंगाच्या विविध छटांचा वापर करून रंगवतो. मोनालिसाची त्वचाही  तो अशीच जीवंत करतो. फिकी छटा वापरून गाल वर आणतो. तर गडद छटा वापरून मानेचा भाग मागे सारतो. त्वचेबाबत आणखीन एक तपशील. एक अतिशय पातळ, हिरव्या रंगाचा थर त्याने वापरला आहे. खरे पहाता हिरावा रंग निसर्गात सगळी कडे दिसतो; पण माणसात नाही असे म्हटले जाते. पण जर नीट बघतलेत तर आपल्या त्वचेखाली असलेल्या निळ्या धमन्या मुळे एक  हिरवट छटा आपल्या त्वचेला असते. पण हे आजही अनेकदा आपल्या लक्षात येत नाही. पण लिओनार्डोने मानवी शरीराचा इतका खोलात जाऊन अभ्यास केला होता की त्वचेचे हे तपशील त्यांच्या नजरेतून अजिबात सुटले नाहीत. अन म्हणून त्याची चित्र जास्त जास्त वास्तव वाटत आली आहेत. मोनालिसाही त्याला अपवाद नाही.

विषय निघालाच आहे; तर त्याच्या या मानवी शरीर रचनेच्या अभ्यासाबद्दल अजूनही काही. मोनालिसाचे हास्य ही एक अशीच गूढ गोष्ट ! 

पहिल्यांदा पूर्ण चित्र बघताना, मोनालिसा हसते आहे असे वाटत नाही. जस जसे आपण तिच्याकडे निरखून बघू लागतो; तिच्या डोळ्यांकडे बघू लागतो तसतसा आभास होतो की ती हसते आहे. अन मग चमकून तिच्या ओठांकडे बघतो तेव्हा लक्षात येते की अरे ओठ तर सरळ आहेत. हसताना ओठ जसे विलग होतात वा अर्धगोलाकार वळतात तसे नाहीत. मग पुन्हा डोळ्यांकडे पाहिले की वाटतं ती हसतेय. पुन्हा ओठ, पुन्हा डोळे असं पटपट नजर वळवली तर ती अगदी छान हसतेय असा भास होतो.हे काय गौडबंगाल आहे हे कळून घ्यायचं तर मानवी शरीर रचनेचा पुन्हा विचार करावा लागतो. 

एक तर हसताना गाल आणि जबड्याचे स्नायू कसे जागा बदलतात ते लक्षात घ्यावे लागते. लिओनार्डोने याचा अगदी खोलात जाऊन अभ्यास केलेला दिसतो. त्याच्या विविध डायरयांमध्ये यांच्या नोंदी सापडतात. ओठाची हालचाल आणि त्यानुरूप होणारी जबड्याची आतील स्नायूंची हालचाल यावर सचित्र टिपणं त्याने काढली आहेत. त्यातच एक चित्र मोनालिसाच्या ओठांबरहुकूम दिसते.

 या हालचालींना चित्रात उतरवताना लिओनार्डोने रंगीच्या विविध छटांचा बेमालूम उपयोग करून घेतला आहे. ओठाच्या बाजूने गालावर कानाजवळ चढत जाणार्या काळपट छटेचा नीट अभ्यास केला तर हे समजू शकेल. 

इतकेच नव्हे तर मानवाची पाहण्याची जी क्षमता आहे,  डोळ्यांच्या आतली रचनाआहे; तिचाही लिओनार्डोचा अभ्यास दिसतो. आपल्या डोळ्या आतल्या पडद्यावर प्रकाश पोहचतो, तो दोन पद्धतीने. एक मध्यात अतिशय केंद्रित स्वरूपात आणि स्पष्ट, स्वच्छ.  तर परिघाला - बाजूला अंधुक आणि अस्पष्ट स्वरूपात असतो. केंद्रात जास्तीत जास्त तपशील, रंग आणि सुस्पष्टता परावर्तित होत असते तर परिघाला pपांढरा काळा रंग, हालचाल आणि सावली परावर्तित होत असते. या शास्त्रीय माहितीचा उपायोग लिओने करून घेतला आहे. 

पाहणाऱ्याच्या नजरेच्या केंद्रस्थानी डोळे असतील तेव्हा, ओठांच्या आसपासच्या सावल्या आणि काळ्या पांढऱ्या रंगाच्या छटाच दिसतील अन त्यामुळे ओठ वक्राकार वाटतील. अन हसण्याचा आभास निर्माण होईल. 

परंतु  जेव्हा पाहणाऱ्याच्या नजरेचा केंद्रस्थनी ओठ असतील तेव्हा ओठांचा रंग आकार हे तपशील दिसतील अन ओठां च्या आसपासच्या सावल्या आणि काळ्या पांढऱ्या रंगाच्या छटा गायब होतील अन हसणे गायब होईल. 

आज एकविसाव्या शतकात हे वाचताना सोपे वाटेलही. पण लिओनार्डोने हे चित्र काढलं आहे ते 1503-1519 या काळात.  शास्त्र आणि कला यांचा इतका मनोहर मिलाप अभावानेच आढळतो. लिओच्या बहुतेक सर्व कलाकृतींमध्ये  हा दिसतो. 

डोळ्यांबाबत अजून एक गंमत. त्याकाळी स्त्रियांच्या चित्रांमधे कधीच स्त्री समोर बघत नसे. त्या समाजाची ती प्रथा, समज होता. पण मोनालिसा मात्र आपल्या डोळ्याला डोळा लावून पहाते. अन गंमत ही की चित्रात असं वाटतं की ती डावीकडे बघते आहे. तिची बुबुळं डोळ्यांच्या डाव्या कोपऱ्यात आहेत. पण ती बघते मात्र थेट समोर. इतकच नाही तर तुम्ही जसजसे डावीकडे, उजवीकडे सरकाल तिचे तुमच्याकडे टक लावून पहाणे बदलत नाही. 

त्या काळात अजून एक प्रथा होती ती म्हणजे संपूर्ण उंचीचे चित्र काढले जाई. लिओनार्डोने यातही बदल केला. तसेच चित्रासाठी जी बसण्याची पद्धत होती तीही बदलली. ताठ, काहीशी कृत्रिम पद्धत टाळून मोनालिसाला आरामात, सैलावून, सहज पद्धतीत बसवून चित्र काढले आहे. 

लिओनार्डोने अजून एक बदल केला तो म्हणजे त्रिकोणी रचनेच चित्राची रचना. यापूर्वी सरळसोट किंवा आडवी चित्र काढली जात. पण त्या रचनेत पाहणाऱ्याची नजर कोणत्या एका ठिकाणी केंद्रित होत नसे. त्रिकोणी रचनेत मात्र त्रिकोणाच्या वरच्या बिंदूवर नजर केंद्रित होते. मोनालिसाचे चित्रही अशाच त्रिकोणी रचनेत काढले आहे.

मोनालिसाचा पोषाख, दागिन्यांचा अभाव आणि पार्श्वभूमी ठळक नसणे हेही लिओनार्डोने पारंपरिक चित्ररचनेत केलेले बदल आहेत. या सर्वामागे चेहऱ्याकडे लक्ष केंद्रित व्हावे, कोणत्याही इतर ठळक, आकर्षक गोष्टींनी ते ढळू नये हा हेतू होता. अन तो साध्य झाला. अजिबात उठावदार नसणारे कपडे, त्यांचे रंग, अगदी डोक्यावरची झिरझिरीत ओढणीही काळ्या रंगाची, मागे प्रचंड आवाका असलेला निसर्ग पण तो काहीसा अंधूक, अस्पष्ट. या सर्वांमुळे केवळ आणि केवळ मोनालिसाचा चेहरा हाच आपल्या नजरेच्या केंद्रस्थानी रहाते.

त्या काळात किंबहुना आजही चित्र, फोटो काढून घेताना व्यक्ती जास्तीत जास्त आकर्षक दिसेल अशी सजलेली असते. मोजके पण उठावदार दागिने, आकर्षक केशरचना, रंगीत, नव्या पद्धतीचे आकर्षक कपडे, शक्यतो रेशमी, चमकदार निवडले जातात पार्श्वभूमीवर बाग, डोंगर, आकर्षक इमारत, कोरीव खांब, रंगीत पडदे असे काही योजले जाते. पण मोनालिसामधे हे सगळे जाणीवपूर्वक टाळले आहे. का? तर केवळ मोनालिसावर लक्ष केंद्रीत रहावे, तिच्या चेहऱ्यावर रहावे म्हणून!

येथे पार्श्वभूमीचाही थोडा विचार करू. डावीकडे मागे एक नागमोडी रस्ता आहे, दरी, नदी, खडकांचे सुळके, पर्वत तर उजवीकडे एक नदी, त्यावरचा पूल, मागे दूरवर चकाकते पांढरे ढग. बारकाईनं बघितलं तर हे सगळं दिसेल. पण यातलं काहीही पहिल्या नजरेत लक्षात येत नाही. खरं तर इतकं तपशील चितारताना कितीतरी कष्ट लागले असतील पण त्याकडे पाहण्याची नजर जाऊ नये असं प्रयत्न लिओनार्डोने केलेत. आपल्या चित्राचा मूळ विषय समोरच्याने अगदी नीट पहावा, बाकीचे तपशील त्याच्या मनात उमटू नयेत म्हणून कष्ट करणारा कलाकार विरळाच.

मग असं वाटतं की इतके कष्ट घेतलेच कशाला पार्श्वभूमीवर? सरळ एक कोणातातरी फिका रंग देऊन टाकायचा न. पण मग तो लिओनार्डोकसा राहिल?  :)

मोनालिसा आणि मागचा निसर्ग हे दोन्ही एकमेकांत मिसळून जावेत, निसर्ग आणि मानव यांचे अतुट नाते तर लिओनार्डोला ठळक करायचे नाही? नदी, दऱ्याची वळणे आणि मोनालिसाच्या पोषाखाची, केसांची वळणे अशी एकमेकांत हरवून गेली आहेत. कोणती स्पष्ट रेषा त्यांना विलग करत नाही. यावरून अजून एक वैशिष्ट्य. मोनालिसाच्या चित्रात कुठेही अशी ठळक रेषा तुम्हाला सापडत नाही. मागच्या निसर्गात नाहीच पण मोनालिसाच्या चेहऱ्यातही नाही. डोळे, ओठ, मान, बोटं कुठेही स्पष्ट विभागणी दिसणार नाही. सगळीकडे एक अंधूक, पसरट, धुरकट  (ब्लर आणि स्मोकी) मिसळण दिसेल. पुन्हा वर म्हटल्याप्रमाणे एकाच रंगाच्या विविध छटा, त्यातही फिका ते गडद असा प्रवास करत (ग्रेडियंट).  सगळ्या सीमा लिओनार्डोने धुसर केल्या आहेत. पण असं असूनही डोळे, नाक, ओठ, बोटं वेगळी, स्पष्ट दिसतात. म्हणजे चेहरा अगदी स्पष्ट आहे, सगळे अवयवही स्पष्ट आहेत पण त्यांना दाखवण्यासाठी ठळक रेषांचा वापर मात्र लिओनार्डोने टाळलाय. आणि याच त्याच्या तंत्रामुळे मोनालिसा, चित्र न वाटता समोर बसलेली एक जिवंत व्यक्ती वाटते. निसर्गाने मानव घडवताना रचलेला हा रंगाचा खेळ लिओनार्डो आपल्या हातात पकडू पहातोय. 

पार्श्वभूमीबद्दल अजून तीन गोष्टी. 

एकतर मागचा निसर्ग जणूकाही आपण उंचावरून पहातोय असा दिसतो. जणू मोनालिसा कुठेतरी उंचावर बसलीय अन तिथून गवाक्षातून खाली सगळा निसर्ग पसरला आहे. म्हणजे मोनालिसा एका प्रतलावर तर बाकी निसर्ग खाली वेगळ्या प्रतलावर . असं काहीसं. स्वाभाविकच वर मोनालिसा काहीशी अधांतरी, उंचावर बसलेली पण आपल्या डोळ्यासमोर अशी दिसते. यामुळे ती अन आपण जरा उंचावर अन बाकी जग खाली पसरलेय असा आभास निर्माण होतो. ताजमहालबाबतही हाच दृष्टिभ्रम साधला जातो, थोडा वेगळा. ताजमहाल एका मोठ्या चवथऱ्यावर बांधलाय पण ते चवथरा स्पष्ट दिसत नाही. त्यामुळे ताजमहाल काहीसा असाच उंचावर, अधांतरीत  दिसतो. अन त्याच्या प्रचंड मोठ्या आकारामुळे ते स्थिरही दिसतो. अर्थात तिथे आपण खालच्या प्रतलावर असतो. मोनालिसाच्या चित्रात मात्र पहाणारा समतलावर असतो (मूलत:असावा) (मी काही यावर बोलणं धाडसाचे ठरेल; पण तरीही वाटतं की म्युझियममधे मोनालिसाच्या चेहऱ्यासमोर पहाणाऱ्याचा चेहरा येईल असे चित्र लावले, तर ते जास्त चांगले वाटेल. कारण लिओनार्डोने अपेक्षिलेले प्रतले समान वाटतात अन्यथा इतर काही चित्रात जसा वेगळा कोन त्याने योजला आहे; तसा इथेही योजला असता.)

दुसरं, वर एके ठिकाणी लिहिलं तसं, अंधूक, पसरट, धुरकट पद्धतीने पार्श्वभूमी रंगवत असतानाही गरज लागेल तिथे अगदी प्रखर रंगही लिओने वापरले. अन तसे वापरूनही ते नजरेत भरणार नाहीत याची काळजीही घेतली, अतिशय अवघड गोष्ट! 

उदा. डावीकडचा नागमोडी रस्ता किंवा उजवीकडे दूऽरवरचा पांढराशुभ्र ढग.  इथे लिओने केलेल्या अजून एका अभ्यासाचा उल्लेख आवश्यक ठरतो. त्याने वातावरणाचा सखोल अभ्यास केलेला.  वातावरणातील हवेची घनता, तिचे वजन, तिची दिशा या साऱ्याचा (हायड्रोडायनॅमिक्स) त्याने अभ्यास केला होता, तशा नोंदी त्याच्या वह्यांमधे आहेत. या अभ्यासाचा वापर या ढगाच्या रेखनामागे जाणवतो.

तिसरी, अन मला फार महत्वाची वाटली ती गोष्ट म्हणजे क्षितिजाची रचना. फोटोग्राफीबद्दल नेहमी म्हणते की फोटोत एक हालचाल असली पाहिजे, पाहणाऱ्याची नजर फोटोभर फिरत, पुन्हा फोटोच्या मूळ विषयाकडे झेपावली पाहिजे. अर्थात हा नियम चित्रकलेतलाच. चित्रामधे जर अशी हालचाल नसेल तर चित्र सपाट (फ्लॅट) होतं. अन अशा हालचालीसाठी पार्श्वभूमीचा सुयोग्य वापर चित्रकार (वा कोणताही कलाकार) करत असतो. मोनालिसामधे हे नेणिवेच्या पातळीवर होत राहिल, यासाठी लिओनार्डोने एक फार मोठा धाडसी प्रयोग केला आहे. तो म्हणजे त्याच्या चित्रात चक्क दोन क्षितीज रेषा आहेत. मोनालिसाच्या मागे डाव्या अन उजव्या बाजूला चक्क दोन वेगवेगळ्या क्षितीज रेषा दिसतात एक थोडी वर दुसरी खाली. इतकेच नव्हे तर त्याचा कोनही वेगवेगळा आहे. त्यामुळे आपली नजर चक्रावते. एकदा डावीकडची क्षितीज रेषा पकडून मोनालिसाला स्थिर केलं जातं तर दुसऱ्या क्षणी उजवीकडची क्षितिजरेषा दिसते अन तिला साधून मोनालिसाला हलवलं जातं. नजरेचा हा खेळ चालू झाल्यामुळे मोनालिसाचा केंद्रबिंदू बदलता रहातो. अन ती चल झाल्यासारखी वाटते. अन अजूनच जिवंत वाटू लागते. नजरेला पडलेल्या  या भूली मुळे जणुकाही तिचा श्वासोच्छ्वास चालू आहे असा आभास आपल्याला होऊ लागतो. 

मोनालिसामधे, खरेतर फार चटकन खटकू शकेल अशी एक न्युनता आहे. तिच्या भुवया. किंबहुना नसलेल्या भुवया आणि पापण्या. गंमत म्हणून एक प्रयोग करून बघा. कोणाच्याही चित्रातल्या भुवया खोडुन चेहरा बघा, अतिशय विचित्र, विद्रुप दिसू लागतो. पण मोनालिसाचं असे होत नाही. किंबहुना पहिल्या पाहण्यात जाणवतही नाही की भुवया, पापण्या नाहीत.

इतक्या बारीक सारिक विचार केलेल्या चित्रकार इतका मोठा तपशील कसा बरं विसरला? काहींच्या मते काळाच्या ओघात आणि हवेच्या प्रभावामुळे; बारीक कोरलेल्या भुवया आणि पापण्या धूसर होत नाहिशा झाल्या. असूही शकेल. पण मला मात्र वाटतं की चित्रातला हा तपशील जवळ जवळ शेवटी काढला जातो. अन लिओनार्डोला तर हे चित्र पूर्ण झालय असं वाटतच नव्हतं. तो अजूनही यावर काम करतच होता. शक्य आहे की नंतर तो त्या रेखणार असेल. या मागचं रहस्य लिओनार्डोलाच माहिती. 

आता काही इतर तपशील. 

असे म्हणतात की मोनालिसाची दोन चित्र काढली गेली. 2012 मधे हे दुसरे चित्र पुढे आले. यात बरेच तपशिल सारखे आहेत शिवाय जास्तीचे काही तपशीलही आहेत, तर काही तपशील वेगळे आहेत. मुख्य या चित्रात मोनालिसाचे गूढ कमी आहे.

त्या काळात एक मास्टर कलाकार अन त्याच्या हाताखाली अनेक नवीन चित्रकार, विद्यार्थी  काम करत असत. अन एकाच चित्राच्या काही प्रती निघत. असाच प्रकार याही बाबतीत झाला असावा. 

असेच अजून एक पण खूप तपशिल वेगळे असणारे एक चित्रही पुढे आले आहे. शिवाय रेखाचित्र स्वरुपातले एकही सापडते.

पण या सर्वात मूळ मोनालिसातले गूढ हरवलेले दिसते. एका अर्थाने तत्कालिन इतर चित्रांसारखी ती दिसतात.

मोनालिसाचे चित्र काढण्याची विनंती ज्या व्यापाऱ्याने(तिच्या नवऱ्याने) त्याला हे चित्र दिले गेले नाही, कारण तं पूर्णच झाले नाही. काहींच्या मते वर उल्लेखलेले दुसरे चित्र दिले गेले. त्यामुळे त्यात दिसणारी मोनालिसा ही खरी. पण त्या चित्रा दरम्यान लिओला अजून काही सूचत गेले ते त्याने आपल्या चित्रात रेखिले. अन हे सूचणे चालूच राहिल्यामुळे तो ते चित्र रेखित राहिला, मृत्यूपर्यंत!

1911 मधे मोनालिसाचे चित्र चोरीला गेले. आणि त्यामुळे ते जास्त प्रसिद्ध झाले असे काहीजण मानतात. पण तसे नाही. 1911 पूर्वीच्या पुढील काही गोष्टींमुळे लक्षात येईल की तत्पूर्वीही मोनालिसा तितकीच प्रसिद्ध होती.

प्रसिद्ध सेनानी नेपोलियन याने हे चित्र आपल्याकडे ठेवले होते.

1825 मधे मोनालिसाचे पहिले एनग्रेव्हिंग केले गेले होते.

1854 मधे मोनालिचाचा पहिला फोटो काढला गेला होता.

1860 ते 1867 या काळात अनेक लेख मोनालिसावर लिहिले गेले होते.

या शिवाय अनेक कलासमीक्षक मोनालिसाचे चित्र फार महत्वाचे मानत नाहीत. त्यांच्या मते एकतर हे चित्र पूर्ण नाही. आणि अंधुक रेषांचे तंत्र त्यांना खास वाटत नाही. शिवाय 16 वर्ष हे चित्र काढले गेले यावरही काहींचा आक्षेप आहे. काहींच्या मते एका विशिष्ट कालावधीत हे चित्र काढले गेले असावे.

अशा रितीने अनेक कारणांमुळे एक छोटे चित्र अनेक गूढ घेऊन आज लुव्रे म्युझियममधे झळकते आहे. आजही नवनव्या गोष्टी पुढे येतात, नवनवे अंदाज बांधले जातात. मध्यंतरी डिजिटल स्वरुपात मूळ मोनालिसा आणण्याचेही प्रयत्न झाले. काळानुरुप आणि वर दिलेल्यि वॉर्निशमुळे मूळ चित्र गडद झाले, काही रंग बदलले, अस्पष्ट झाले. ते सगळे प्रचंड अभ्यास करून (अगदी रंगाच्या मॉलिक्युलरमधला फरक कसा, किती झाला असेल याचा अभ्यास करून) डिजिटल स्वरुपात दूर करून लिओने काढले  मूळ चित्र डिजिटल स्वरुपात आणलं गेले.

अशी ही मोनालिसा! अनेको लोकं आजही  झुंडीने, रांगा लावून तिला बघायला जातात. काही निराश होतात काही खिळून बघत रहातात. पण तिला प्रत्यक्ष बघण्याची इच्छा प्रत्येक कला रसिक मनात जपतच रहातो, मीही त्यातलीच एक. 

---

बारावी फेल - चित्रपट नोंद

 काल 12थ फेल बघून आले. फार आवडला चित्रपट. रिअल लाईफ स्टोरी आहे अन ती तितकीच इमान ठेवून सादर केली आहे.

आय पी एस मनोजकुमार शर्मा यांच्या बारावी नापास ते आय पी एस हा प्रवास खरतर समाज, परिस्थितीशी झगडणं उलगडलं आहे यात. विक्रांत मेस्सी याने अप्रतिम उभा केलाय मनोजकुमार शर्मा. बाकी सर्व कलाकारांचेही उत्तम काम. विनोद चोप्रा यांनी अगदी न्याय दिला आहे विषयाला. चंबळ, तिथली अजून टिकून असलेली मनोवृत्ती, एखादा सत्यप्रिय बाप अन तसाच एखादा अधिकारी कसं एखाद्याचे आयुष्य घडवू शकतो, फार छान मांडलय.
अगदी चुकवू नये असा चित्रपट. मुलांसह जरूर बघा. सेफ तर आहेच आणि इन्स्पायरिंग आहे.

हॉलोविन

हॉलेविन सुरु झाला तो आयर्लंडमधे. 31 ऑक्टोबरच्या रात्री आपलं जग आणि मृत्यू नंतरच जग यातली सीमारेषा धूसर होते असं मानलं गेलं. आणि सगळे आत्मे आपल्याला भेटायला येतात असं मानलं जाई.  या आत्म्यांकडून आशिर्वाद मिळवण्यासाठी बॉनफायर पेटवणे (थंडीतून आत्म्यांना उब मिळावी) आणि त्यांना गिफ्ट देणे सुरू झाले. पण आत्म्यांनी आपल्याला ओळखू नये (आपल्या मागे लागू नये, त्यांनी आपल्याला गप्पांमधे गुंतवू नये म्हणून) चित्रविचित्र पोषाख घातले जाऊ लागले. सुरुवातीली (शिकारी लोकं असल्याने) प्राण्यांची कातडी, मुखवटे, शिंगं वापरली जात. हजारो वर्ष आयर्लंडमधे हॉलोविन साजरा केला जाई. 

पुढे कॅथॉलिक पंथाने याला वेगळे रूप दिले.   याच काळात ट्रिक ऑर ट्रिटची प्रथाही सुरु झाला. गरीब, भुकेली लोकं अन्नाच्या बदल्यात लोकांच्या मृत नातेवाईकांच्या आत्म्यांसाठी प्रार्थना करू लागले. कालांतराने या ऐवजी मुलं ट्रिक ऑर ट्रिट मागत फिरू लागली. 

18- 19 व्या शतकात हळूहळू ही प्रथा युरोपभर, अमेरिकेतही पसरली. त्यातही रॉबर्ट बर्न्स या कवीच्या कवितेमुळे ही प्रथा फारच प्रसिद्ध झाली. 19 व्या शतकाच्या शेवटी अनेक आयरिश लोकं अमेरिकेत स्थलांतरित झाले अन मग ही प्रथा अमेरिकेत फारच प्रसिद्ध झाली. पुढे काही काळ या प्रथेने विचित्र वळण घेतले. तोडफोड, मारामारी, गडबडगोंधळ घालणे सुरु झाले. अजूनही बऱ्याच प्रमाणात हे आहे. त्यामुळे काही लोक ही प्रथा रदबादल केली पाहिजे असे मत मांडतात. 

1950 च्या सुमारास अमेरिकेत कँडी उद्योग मोठ्या प्रमाणात सुरु झाले. त्यामुळे ट्रिट द्या अन मुलांचा हैदोस आवरा अशी वेगळी प्रथा सुरु झाली. म्हणूनच मग चित्रविचित्र कँडीज येऊ लागल्या. मुळात दंगेखोर, विध्वंसक मुलांना दंगे करण्यापासून लांब ठेवणं अन त्यांच्यातल्या चित्रविचित्र कल्पनांना खाद्य पुरवणं यातून या विचित्र कँडिज तयार केल्या जाऊ लागल्या. 1970 पासून मोठी माणसेही हॉलॉविनमधे भाग घेऊ लागली. विचित्र पार्ट्या, पोषाख, पेय, खाद्यपदार्थ अन काही प्रमाणाच सेक्सी गोष्टींचाही समावेश यात झाला. 

अलिकडे या प्रथेत एक चांगला बदल झाला. तो म्हणजे आनंद साजरा करणे, आपल्या व्यक्तिमत्वामधे काय काय आहे याचा शोध घेण्यासाठी कौटुंबिक, सुरक्षित चौकटीत हा प्रयत्न होताना दिसतो आहे. अर्थात आर्थिक उलाढाल अन बाजारपेठेची मागणी यातून या नवनव्या प्रयोगांना चालना मिळतच रहाते अन राहील.

माणसातला बिभत्सपणा, वाईटपणा, राक्षसीपणा बाहेर पडू देण्याचा मार्ग म्हणून विसाव्या शतकात ही प्रथा जास्त प्रचलित झाली. सो ते वाईटच. पण आपल्यातल्या  वेगवेगळ्या क्षमता, सुरक्षित वातावरणात जोखून पहाव्यात या दृष्टीने चांगली आहे, अन तशी ती वापरली गेली तर नक्कीच उपयोगी पडेल, आंधळेपणा मात्र नकोच.

आवडती जुनी गाणी: 14. गुजरा हुवा जमाना

गुजर हुआ जमाना आता नहीं दुबारा 

चित्रपट: शिरीं फरहाद (१९५६)

दिग्दर्शक : अस्पी इराणी 

गीतकार:  तन्वीर नक्वी

संगीतकार : एस. मोहिंदर 

गायिका : लता  मंगेशकर 

नायिका :मधुबाला 

निजामी गंजवी या सुप्रसिद्ध पर्शियन कवीचे  हे एक गाजलेले  प्रेमकाव्य - खुसरोव शिरीन ! त्यावर आधारित हा चित्रपट. एक राजकन्या आणि एक सामान्य तरूण यांच्यामधल्या असफल प्रेमाची अतिशय दु:खी कहाणी.  लैला मजनू लिहिणाऱ्या कवीचे हे अजून एक काव्य.

मधुबालाच्या सौंदर्याच्या अनेक छटा आहेत. एक अवखळ, निरागसपण आहे. एक हसरं प्रगल्भपणााची आहे. एक सगळं मिळाल्याचा सुकून असणारी आहे. अन असीम दु:खाची एक झालर असणारी ही आहे. 

या गाण्यात हीच ती मन हेलावून टाकणारी कारुण्याची किनार आहे. नुसत्या डोळ्यातून सारं पोहोचतं आपल्या पर्यंत... जगण्यात कसलच स्वारस्य न राहिलेलं, सगळं सगळं निर्ममपणे ओलांडून जातानाची एक दुखरी निरिच्छता, आपल्या दु:खापेक्षाही; सोडून जाताना आपण प्रियकराला काय दु:ख मागे ठेवून जातोय याच्यातली अपरिहार्यता, त्याला साधं शेवटचं भेटणंही जमवता न आलेल्याची असहाय्यता... काय काय नाही त्या डबडबलेल्या डोळ्यांमधे!

तन्वीर नक्वींनी याच तिच्या भावना काय उतरवल्यात शब्दात. 

गुजरा हुवा जमाना, आता नहीं दुबारा

खुशियाँ थी चार पल की, आसूँ है उम्र भर के

तनहाईं में अक्सर रोयेंगे याद कर के...

तुफाँ है जिंदगी का अब आखरी सहारा...

निकला मेरा जनाजा, मेरी बारात बन कर...

हाफिज खुदा तुम्हारा..

अन संगीत! ते दिलय फार कमी माहिती असलेल्या एस. मोहिंदर यांनी. पंजाबी चित्रपट सृष्टीमधे खूप गाजले हे संगीतकार. हिंदी चित्रपट सृष्टीतही अनेक चित्रपट त्यांनी केले. पण त्यांचं गाजलं ते हे गाणं, गुजरा हुवा जमाना...

अन त्यामागे एक कहाणी आहे, तितकीच दर्दभरी. या चित्रपटामधे शिरिन आपला प्रियकर, गांव, देश, मुलुख सोडून दूर देशी- परदेशी चाललेली असते. तिला माहित असतं की आता परत हे सगळं कधीच आपल्याला दिसणार नाही. हे सगळं आता फक्त आठवणीतच असेल. अन त्यासाठीच शेवटचा हाफिज खुदा (निघते, अच्छा) म्हणतेय. मोहिंदर यांनाही हाच अनुभव आपल्या आयुष्यात आलेला.

मूळचे फैसलाबाद (आताच्या पाकिस्तानातील जिल्हा) जवळच्या गावातले एक शीख कुटुंब. त्यातील हा मुलगा मोहिंदर. संगीताची फार लहानपणापासून आवड असलेला. त्यासाठी शास्त्रीय संगीत शिकत मोठा झालेला.  संगीतातच करियर करू पहाणारा एक तरुण मुलगा. वेगवेगळ्या गावी गाण्याचे कार्यक्रम करत असे. 1947 चा सुमार. लाहोरला एक कार्यक्रम गाजवून गावी परत जायला रेल्वे स्टेशनवर आला. पण यायला थोडा उशीर झाला अन गाडी चुकली. चुकली हे एका परीने बरच झालं; जीव वाचला. कारण पुढच्याच स्टेशनवर गाडीतल्या सगळ्या हिंदूंची कत्तल केली गेली होती. तरुण मोहिंदरने दुसरी कोणती गाडी गावाकडे जातेय विचारले रेल्वेमास्तरांना. त्यांनी सांगितलं, " मुला, समोरच्या गाडीत बस. अन जा, जीव वाचव आपला." गाडी होती मुंबईला येणारी. अक्षरश: दोन कपड्यासह मोहिंदरला मुंबईला यावं लागलं. गांव, शेत, घर, मुलूख, देश तडकाफडकी सोडावा लागला. शेवटचं डोळाभर पहायलाही मिळालं नाही. 

जिथे वाढलो, जे आपलं गाव- घर- शेत- मुलूख तो असा सोडताना काय दु: ख होतं ते प्रत्यक्ष अनुभवलेला हा गायक. पुढे मुंबईत संगीतकार म्हणून काम करू लागला. अन जेव्हा शिरिन फरिहाद मधे तीच घटना चित्रित होताना बघून काळजातली ती हूरहूर, दु:ख, भळभळत बाहेर पडले ते असे- गुजरा हुवा जमाना....

मोहिंदर यांनी अनेक गोड गीतं दिली. शिरीन फरिहाद मधलचं अजून एक

सुन ले तू मेरी सदा रो रो मेरी मुहोब्बत
तुझको पुकारे आ आ जाओ जाने वफा
तुही बता तेरे सिवा दुनिया में कौन है मेरा
तुझसे सनम होके जुदा जिके करुंगी क्या
ना जा ना जाओ दिलरुबा - तलत, लता

तर पापी चित्रपटातलं (1953) 

तेरा काम है जलना परवाने, चाहे शमा जले या ना जले - रफी (राज कपूर, नर्गिस)

पंजाबी चित्रपटातही अनेक सुंदर गीतं त्यांनी दिली. पण त्यांच्या मनाच्या सर्वात जवळचं होतं ते गुजरा हुवा जमाना हेच. 

कालांतराने ते अमेरिकेत स्थलांतरित झाले. तिथे एकदा व्हॉईस ऑफ अमेरिका मधे त्यांच्या मुलाखतीत हेच गाणे त्यांनी गायले. अन पुढे म्हणाले की अजूनही मला माझ्या मूळ गावी जायचय. माझं सारं आयुष्य इतरत्र गेलं. पण तिथे मी वाढलो, माझं बालपण गेलं, तारुण्य आलं ते गाव एकदा तरी जाऊन बघायचय. इतका दर्द ज्यांनी आयुष्यभर सोसला, त्यांचं तेच दु:ख त्यांच्या गाण्यातून पाझरलं!

ऐका, पहा

गुजरा हुवा जमाना, आता नहीं दुबारा

---