शिक्षण आणि कर्तव्यपोटी राहून गेलेली एक हळवी प्रेम कहाणी

 

19 व्या शतक भारतातील प्रबोधनाची पहाट ब्रिटिशांनी नुकतंच आपलं बसस्थान बसवलेलं ते स्थिर करण्यासाठी प्रशासकीय अधिकारी वर्ग त्यांना गरजेच होता इतक्या मोठ्या देशावरती राज्यकारभार करायचा तर मोठा कबिला लागणार होता इंग्लंड मधून फार तर अधिकारी वर्ग अण्णा शक्य होतं पण बाकी कर्मचारी वर्ग इथेच तयार करणे गरजेचे होते त्यामुळे त्यांनी येथील पाश्चात्य शिकवे येथे 500 ते शिक्षण पद्धती द्यायला सुरुवात केली इत्यादी शिक्षण पद्धती होतीच संस्कृत, गणित, परवचे इत्यादीसाठी छोट्या छोट्या घरगुती शाळा ही होता गुरुच्या घरी राहून शिकणारे अनेक शिष्यही होते आणि व्यावसायिक स्वरूपाचे शिक्षण लोहार, कुंभार, सोनार, शेती हे असे शिक्षण वंशपरंपरेने घरातच होते
तसेच येथील स्थानिक राज्यकर्त्यांच्या दरबारी हिशोब लिहिणे काय सरकारी कागदपत्र तयार करणे हे वंशू परंपरावर चालत आले होते त्याचे शिक्षण हे जातीनिहाय होत असे इथली करत व्यवस्था चौथा येईल संदेश मोठी पद्धती होती आणि त्याचे गणित हिशोब येथील परंपरेमध्ये शिकवले जात होते आणि ते प्रामुख्याने फारसी अंगवळणाचे होते येथील जातीव्यवस्थेची पद्धत अशा सर्व ज्ञानाचे संवर्धन करत होती पण ब्रिटिशांची भाषा वेगळी सरकारी दप्तर ठेवण्याची पद्धत वेगळी हिशोबाची बद्दल आकारणी वेगळी होती
त्यामुळे ब्रिटिश काळात आता ब्रिटिश पद्धतीची भाषा भाषा त्यांची करावी असतात त्यांचे कायदे नियम त्यांचा हिशोब त्यांची गणित या सभेची आवश्यकता होती हा एका अर्थाने अभ्यासक्रमातील बदल इथे रुळवण्यासाठी ब्रिटिशांनी येथे 500 ते पद्धतीचे शिक्षण द्यायला सुरुवात केली. यातूनच येथे अनेक शाळा ब्रिटिश पद्धतीच्या शाळा सुरू झाल्या इंग्लंड आणि पर्यायाने युरोपमधील औद्योगिक क्रांती यंत्र सुधारणा नवीन विचार यांची यांचा येथे प्रभाव पडू लागला याचाच एक परिणाम म्हणजे मुलींचे शिक्षणासाठी प्रयत्न सुरू झाले इतकेच नाही तर अनेक पालकांना आपल्या मुली भरपूर शिकल्या पाहिजेत असे वाटू लागले
असे सुख कुटुंब म्हणजे मूळचे कोकणात असलेले कृष्णाजी आणि रखमाबाई केळवणकर हे दांपत्य हे दोघेही स्वतः शिकलेले होते वैश्य कुटुंबात जन्म घेतलेला असू नये 860 ते 70 या काळात कृष्णाजी यांनी वैद्यकीय शिक्षण घेतलेले आणि अलिबाग पनवेल परिसरात ते आपला दवाखाना चालवत असत त्यानंतर आपली पत्नी रखमाबाई हिलाही ते शिकवत असत संस्कृत संत वांग्मय इतकेच नव्हे तर इंग्रजी ही त्यांनी तिला शिकवली. पुढे कृष्णाजींच्या आजारपणामुळे कुटुंबाची परिस्थिती ढकल आली तेव्हा एका इंग्रज अधिकाऱ्यांची मदतीने रखमाबाईंना शाळेमध्ये शिकवायची नोकरी मिळाली. पुढे मुख्याध्यापिका म्हणून मुंबईत अंगलोजुरी शाळेमध्ये त्या काम करू लागल्या त्यानंतर कोल्हापूरच्या राणीसाहेबांना शिकवायला त्या कोल्हापूरला गेल्या नंतर तिथेच फिमेल ट्रेनिंग कॉलेजमध्ये त्या शिक्षिकाही झाल्या तर अशा या सुशिक्षित दात त्यांना आपल्या मुली तीनही चारही मुलींना शिकवण्याचे ठेवले ते संयुक्तिकच होते इतक्या लहान मुलींसाठी पुण्यात चांगल्या शाळा आहेत तर लांब राहिल्या तरी चालतील पण त्या उत्तम शिकू देत यातून त्यांनी तिन्ही मोठ्या तीन मुलींना द्वारिका कृष्णा आणि यमुना यांना पुण्याची खायला पाठवले यापैकी आज आपली नायिका आहे ती कृष्णाबाई
1886 मध्ये कृष्णाबाई आपल्या दोघी बहिणींचा सह शिकायला पुण्यात आल्या कालांतराने त्यांची चौथी बहीणही आली आणि दोन भाऊही पुण्याची शिकले. पुण्यात प्रथम शिकायला आल्यावर ती न्यायमूर्ती नांगण्यांच्या घरी या तीनही मुली राहत असत कालांतराने त्या वस्तीवर गृह मध्ये राहण्यासाठी गेल्या 1887 ते 93 या काळात हुजूर बागेमध्ये कृष्णाबाई यांचे शालेय शिक्षण झाल्यात तिथेच त्यांची मैत्रीण जनता ही देखील होती ही जनक म्हणजे विठ्ठल रामजी शिंदे यांची बहीण
याच काळामध्ये विठ्ठलाची शिंदे यांच्या मनामध्ये ही कृष्णाबाई भरली होती आणि त्या काप तेव्हापासूनच त्यांची मैत्री छोटी लहान पण स्वरूपात सुरू झाली होती.
पुढे 1893-97 या काळामध्ये फर्ग्युसन महाविद्यालयामध्ये कृष्णाबाई शिकत होत्या आणि त्याच वेळेस विठ्ठल आणि शिंदे हेही तिथे शिकत होते 1897 मध्ये पदवी शिक्षण घेतल्यानंतर ग्रँड मेडिकल कॉलेजमध्ये कृष्णाबाई वैद्यकीय शिक्षण घेण्यासाठी गेल्या
सुमारास पुण्यामध्ये रमाबाई रानडे यांचे एक ऑपरेशन करण्याचे ठरले होते आणि त्या ऑपरेशन मध्ये सहाय्यक म्हणून कृष्णाबाई आलेल्या होत्या
1901 मध्ये डॉक्टर झाल्यानंतर त्या कोल्हापुरात प्रॅक्टिस मध्ये करण्यासाठी गेल्या परंतु लगेचच 1902 मध्ये ते प्रसूती शास्त्राचा अभ्यास करण्यासाठी इंग्लंडला एफ आर सी एस साठी गेल्या परंतु तिथे एफसीएस करण्यासाठी 24 वे पूर्ण होणे आवश्यक होतं परंतु कृष्णा वेळी मात्र 22 वर्षाच्या होत्या त्यामुळे त्यांनी आयर्लंड मधल्या प्रसूतीशास्त्राचा अभ्यास पूर्ण केला आणि त्या परत कोल्हापूरला परतल्या
तेव्हापासून अगदी मृत्यूपर्यंत कृष्णाबाई या कोल्हापुरातच राहिल्या आणि सुरुवातीला करवीर विद्यापीठामध्ये त्या हॉस्पिटलमध्ये त्या काम करत असत आणि नंतर त्यांनी खाजगी व्यवस्था देखील केला
1902 मध्ये जेव्हा त्या इंग्लंडमध्ये होत्या तेव्हा त्या सुमारास विठ्ठल रामजी शिंदे हे देखील आपल्या शिक्षणासाठी इंग्लंडमध्ये होते आणि तिथे त्यांची बऱ्यापैकी मैत्री तयार झाली होती अशी काही कागदपत्र आपल्याला सांगतात उदाहरणार्थ
प्रसिद्ध समाज सुधारक राजाराम मोहन रॉय यांची समाधी इंग्लंड मधल्या प्रिस्टंट इथे आहे या समाधीला भेट देण्यासाठी कृष्णाबाई पण गेल्या होत्या आणि विठ्ठल रामजी शिंदे सुद्धा गेले होते या दोघांची वेळ एकच होती किंवा नाही याची कल्पना नाही पण हे दोघेही तिथे गेले होते आणि त्याबद्दल त्यांचा विचार विनिमय झाला होता एवढे कळते एवढेच नव्हे तर विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी एक लॉकेट कृष्णाबाईंना दिलं तर ज्या लॉकेटमध्ये राजाराम म्हणून यांचा एक केसाचे काही भाग ठेवलेला होता आणि ते लॉकेट त्यांनी कृष्णाबाईंना भेट म्हणून दिले होते पुढे कृष्णाबाईंच्या मृदा व कालावधी कृष्णाबाईंनी हे लॉकेट रॉय यांच्या संग्रहालय मध्ये ठेवले जावं अशी विनंती करणारे पत्र लिहिलेले आहे आणि ते पत्र उपलब्ध देखील आहे
विठ्ठल रामजी शिंदे यांचा जन्म 1873 मधला त्यांचे शिक्षण फर्ग्युसन महाविद्यालयातलं त्याच्यानंतर इंग्लंड मधलं असं झालं आणि त्यांनी प्रामुख्याने समाजकार्यासाठी स्वतःला वाहून घेतलं होतं
ती पुण्यात असताना आणि नंतर मुंबईत असताना देखील आणि त्यानंतर लंडनला असताना सुद्धा त्यांचा कृष्णा बहिणीशी संपर्क सतत होता आणि त्यांची अत्यंत विशुद्ध मैत्री देखील होती परंतु विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे लहान वयातच लग्न झालेलं होतं त्यांची बायको मात्र फारशी शिक्षणाला उत्सुक नव्हती आणि त्यामुळे त्यांच्या दोघांच्या दांपत्य जीवनामध्ये काहीसा दुरावा होता विठ्ठल रामजी शिंदे यांच्या मनामध्ये कृष्ण ८२ लग्न करण्याचा खूप इच्छा होती त्या दृष्टिकोनातून त्यांनी काहीच नेण्याची बोलली पण केली ही किंमत कृष्णाबाईंच्या वडिलांची भेटायला देखील ते गेले होते परंतु विठ्ठलाची श्री कृष्णाबाईंच्या वडिलांचा या विवाहला फारसा प्रतिसाद नव्हता किंबहुना विठ्ठल म्हणजे शिंदे यांचे पहिले लग्न झालेले असल्यामुळे अशा लग्नाला त्यांच्या वडिलांचा कृष्णपंच वडिलांचा विरोध होता आणि त्यामुळे ही प्रेमकथा तशीच राहिली परंतु या दोघांचा स्नेह मात्र टिकून राहिला मग ते पुण्यामध्ये असेल मुंबईमध्ये असेल कोल्हापुरात असेल किंवा लंडनमध्ये असेल त्यांचा सतत भेटीगाठी होत्या आणि त्यांचा सतत संवाद होता हे कळते परंतु आणि कृष्णाबाईंनी आयुष्यभर लग्न न करण्याचा निर्णय घेतला होता आणि याचं कारण पुन्हा एकदा त्यांचे वडील हेच होते त्यांच्या वडिलांना असं वाटत होतं आपले चारही मुलींनी भरपूर शिकावं लग्न बंधनात विवाहात संसारामध्ये न अडकता भरपूर शिकावं अशी त्यांची इच्छा होती परंतु व मोठी एक आणि खालच्या दोघी या तिघींनी मात्र विवाह बंधन स्वीकारली होती परंतु कृष्णाबाईंनी मात्र वडिलांचा असे मत होतं ते स्वीकारलं आणि आयुष्यभर कर्तव्य आणि आपले करिअर यांच्याकडे लक्ष दिल त्याचबरोबर वडिलांच्या नंतर त्यांच्या सगळ्या कुटुंबाची जबाबदारी घेईल कृष्णवहिनी घेतली अगदी आपल्या धाकट्या बहिणीची लग्न मोठ्या मधल्या धाकट्या भावांची शिक्षण हे याच्याकडे देखील कृष्णावणी स्वतः लक्ष दिलं या सगळ्या कर्तव्यामागे कृष्णाबाईंची प्रेमकहाणी मात्र अधुरीच राहिली अपूर्णच राहिली दोघांचे स्नेह विठ्ठल रामजी शिंदे आणि कृष्णाबाई या दोघांचा स्नेह खूप चांगला राहिला परंतु त्याची परिणती विवाह मध्ये होऊ शकली नाही या सर्वांची माहिती अरुणा ढेरे यांनी विस्मृतीक्षत्र या त्यांच्या पुस्तकांमध्ये एक मोठा लेख लिहिलाय कृष्णाबाईंवरती आणि त्याच्यामध्ये या सगळ्याची तपशीलवार माहिती आहे तसंच विठ्ठल आमचे शिंदे यांच्या विविध काही पुस्तकांमध्ये याचे उल्लेख आहेत काही कागदपत्रांमध्ये या संदर्भातली उल्लेख आपल्याला सापडतात आणि त्याच्यावरून आपल्याला ही माहिती मिळते