पर्ल बक: पुस्तक परीक्षण

आशा कर्दळे यांनी लिहिलेले "पर्ल बक" हे चरित्र वाचलं. 

पर्ल बक ही अमेरिकन  नोबेल विजेती लेखिका.

तिचे बालपण, तरुणपण सगळं बहुतांश चीनमधे गेलं. तिथला समाज, संस्कृृती, संस्कार याचा खूप प्रभाव. चिनमधील समाजावर तिने भरपूर लिखाण केलं. चिनमधील राजेशाही, लोकशाही क्रांती, साम्यवादी क्रांती सगळ्याची सजग साक्षीदार. त्याचे तिच्या लेखनात पडसाद दिसतात.

पुढे अमेरिकेत स्थाईक झाल्यावरही लिखाण केलं. अनाथ मुलांसाठी प्रचंड काम केलं. जगभर फिरली. जगभरातील मानवतावादी कार्याला हातभार लावला.

एक विचारी व्यक्तिमत्व! लेखिका, सामाजिक कार्यकर्ती अन एक समृद्ध व्यक्तिमत्व म्हणून पर्ल बक फार भावली.

“आठवेल तसं" च्या निमित्ताने, "लोकांना रुचेल तेच लिहावे का?"

गेला आठवडा दुर्गा भागवतांचं "आठवेल तसे" वाचत होते. आत्मचरित्राऐवजी आठवणी असं लिहिलय. पण मी वाचाच किंवा वाचू नका दोन्ही नाही म्हणू शकत. त्यांच्या एकूण व्यक्तिमत्वात जो ताठरपणा, जो फटकून वागणं किंवा अती स्पष्टवक्तेपणा म्हणूत. त्यातून या सगळ्या आठवणींतून ८०- ८५ % आठवणी नकारात्मक आहेत. म्हणजे आठवलेल्या बहुतांश व्यक्तींबद्दल त्यांनी वाईटच लिहिलय, म्हणजे तसा अनुभवही असेल. पण एकुणात बिटर निवड दिसली. जरा वाईटच वाटलं सतत वाचताना. की इतकी हुषार, कर्तृत्ववान बाई आतून खूप बिटर होती... एकही अनुभव हृद्य असा लिहिलेला जाणवला नाही. म्हणजे असू शकतं असं जीवन एखादीचं; त्यातून दुर्गाबाईंसारखं व्यक्तित्व विरळाच. 

एकदा वाटलं की मग हे नसतं लिहिलं तरी चाललं असतं न? पण मग आहे मनोहर तरिही आठवलं. मग वाटलं, का नाही लिहू? एखादीला, त्यातून जिने आयुष्य तत्व आणि मुल्यांशी बांधून घेतलय तिचे अनुभव असे बिटर असायचेच, अन मग तिनं इतर साहित्य लिहिल्यानंतर हे अनुभवही लिहिले तर काय हरकत आहे? जग असही दिसू शकतच की अशा प्रगल्भ व्यक्तित्वाला. मला पुस्तक आवडलं, नावडलं असं ठरवू शकत नाही. पण हे लिहायची त्या बाईंची ताकद जरूर वाखाणावी वाटली. तसंही प्रत्येक साहित्य आनंद देणारच असलं पाहिजे असं कुठेय? वास्तवाची अशी ठळक अन थेट जाणीव करून देणारं साहित्यही हवचं की.

खूप विस्कळित लिहिलय, रादर लाऊड थिंकिंगच आहे. पण अशी पुस्तकंही वाचली पाहिजेत असं जरूर वाटलं.

दुर्गाबाई अन सुनिताबाई यांची तुलना अजिबातच नाही. एका अर्थाने पुरुषप्रधान क्षेत्रात दंड ठोकून उभी राहिलेली नावाला सिद्ध करणारी दुर्गा होती ती. सुनिताबाईंनी असे समाजाविरुद्ध बंड ठोकलं नाही. त्यांचं नातं समन्वयाशी जोडलेला.

खरं तर  दोघींचा पिंडच वेगळा. तुलना करणंच बरोबर नाही वाटत मला. अर्थात सुरुवात माझ्याकडूनच झाली पण मला ती तुलना फक्त अन फक्त लोकांना रुचेल तेच लिहायला नकार देणं इतक्यापुरतीच अपेक्षित आहे. तेव्हा लिहावंच की, लोकांना न रुचेल असं  ;)

सागरतीरी

सागरतीरी ध्रुव भट्ट यांची पहिली कादंबरी गुजराती मध्ये त्यांनी लिहिलेली.   त्याचा मराठी अनुवाद अंजनी नरवणे यांनी केला आहे 

आकारानुसार कथा म्हणावे तर हि मोठी आहे तर कादंबरी म्हणावे तर हि छोटी आहे. पण यात मांडलेले विचार, त्तवज्ञान, अनुभव हे मात्र कादंबरीच्याच योग्यतेचे. 

हि कथा आहे एका इंजिनियर तरुणाची. काही वर्ष बेकारीत घालवल्यावर एक सरकारी नोकरी त्याला चालून येते. सौराष्ट्राच्या खडकाळ जमिनी वरती एक रासायनिक कारखाना काढायचा आहे अन त्या दृष्टीने जमिनीची मोजमापन करायचे असे हे काम असते. प्रथमतः: या तरुणाला हि नोकरी पसंत नसते. पण बेकारीची झळ पोहोचलेल्या या तरुणाने ती नोकरी जरा नाराज होऊनच स्वीकारलेली असते. 

सौराष्ट्रात आल्यावर तिथला निसर्ग, समुद्र, किनारपट्टी, तिथली माणसं, त्यांच्या  रूढी परंपरा, त्यांची तत्व , जीवन जगण्याची जिद्द आणि कष्ट या सर्वांची ओळख हळूहळू कथा नायक आणि आपल्याला होत राहाते. अगदी छोट्या छोट्या व्यक्तिरेखा; आपल्या मूलभूत विचारसरणीला धक्का देणार्या ठरतात . तर कधी एखादे  वाक्य आपल्याला ठक्कन जागं करते. 

उदा. नूराभाई हि व्यक्ती. जंगल खात्यातला एक अधिकारी. कथानायक गप्पामध्ये विचारतो कि हि सगळी झाडी तुम्ही लावलीत का? तेव्हा नूराभाई म्हणतात " थोडी मी लावली काही मजुरांनी. पण वाढवून मोठी करायचा चार्ज माझ्याकड़े होता. पाहिलं झाड वर  आलं  ना साहेब, तेव्हा वाट्लन, कि आता खुदाला सांगता येईल असं काहीतरी काम हातून झालं . "

एक झाड लावणं, ते  मोठं  होणं हि आपल्या दृष्टीने एक साधी नैसर्गिक घटना.  पण त्या खडकाळ अन काहीही न उगवणार्या जमिनीत हे घडणं, हे एखाद्याच्या आयुष्याची कमाई होऊ शकते. हे असं खाडकन जागं  करणारं वास्तव समोर येतं. 

अन हे असं अनेकदा होतं. आपल्या नेहमीच्या आयुष्यात सहजी घडणार्या, मिळणाऱ्या गोष्टी अन त्यामुळे त्याला आपण कसं कमी महत्व देतो याची ठळक जाणीव या कादंबरीत सतत होत राहाते. आणि या सगळ्या गोष्टी प्रत्यक्ष  वाचूनच जाणून  घ्यायच्या. एकदा नाही तर अनेकदा. प्रत्येक वाचनात काही नवीन कळतं, काही नवीन उमगत. हेच या कादंबरीला  मोठं  बनवतं. 

या पूर्ण कादंबरीमध्ये भाषेचा एक वेगळा लहेजा आहे. म्हटलं  तर बोली भाषा पण त्यातही एक अस्सल गावरान खरं तर समुद्रकिनारपट्टीवरची एक खास झाक यावर आहे. सुरुवातीला आपल्याला जरा अडखळल्या सारखं  होतं. पण मग त्यातली गोडी कळू लागते. एक प्रकारचा  आपलेपणा, एक बांधून ठेवणारी जातकुळी आहे या भाषेची. मूळ गुजराथीत छानच असेल पण अनुवादातही ती फार छान उतरलीय. 

कथा जसजशी पुढे जात जाते निसर्ग,मानवी मन यांचे तपशील येत राहातात. निसर्गाकडे पाहण्याची दृष्टी  ,नायक बरोबरच आपलीही बदलत जाते. हेच आसपासच्या माणसांबद्दलही. हळूहळू व्यक्तिरेखांचे पैलू  नायका बरोबरच आपल्यापर्यंत पोहचू लागतात. कादंबरीचे हेही एक वैशिट्य मानावे लागेल. नायकाशी आपण असे काही बांधले जातो कि त्याचा प्रत्येक अनुभव,, त्याचा प्रत्येक विचार हा आपला बनत जातो. विचार, कृती तो नव्हे,  तर वाचणारे आपणच करत जातो. नायकाशी इतके तादात्म्य मी तरी फार क्वचित अनुभवलंय.

 

नायकाचे समुद्रावरील चालणे, कबिराबरोबर जाणे, नूराभाईबरोबर विविध पक्षी पाहणे, दुधराज नावाचा पक्षी मलातर आजही भूल घालतो. बाबाजींचे तत्वज्ञान आणि समाज मानसाचं भान अन शेवटी निसर्गाला मान तुकवणं . सगळंच अचंबित करणार. छोटा बिश्नो आणि त्याची आजी- त्या आजीचं "समुद्र बालटीत मावणारा नाही" अशी धारणा अन श्रद्धा. 

किस्ना, त्याने समुद्राचे सांगितलेले चे शिकवलेले नियम. भेंसाला पीर , बेली अन तिचं दुःख,  नायकाचं पदभ्रमण, परदेशी माँ , बिष्णुला साप चावणे, हादा भटचा इतिहास, बाभळीच्या काटक्या रात्रीचा अंधारात नेणारी मुलं ,  एक जमिनीचा तुकडा मिळवण्यासाठी सारं  आयुष्यदगड फोडण्यात घालवणारा सबुर आणि या सर्वांत  आपले वेगळेपण ठळकपणे उमटवणारी अन सगळ्यांना तारून नेणारी अवलं ! 

किती किती व्यक्तिरेखा अन कितीतरी अनुभव! शेवटचा वादळाचा अनुभव तर अगदी भिडतोच आपल्याला. 

अन हे सगळं अनुभवताना जाणवत राहतं कि आपण केवळ समुद्राच्या तीरावरच  आहोत. समोर अथांग पसरलेला समुद्र अजून आपल्या नजरेच्याही आवाक्यात नाही ! मानवी मनाचा समुद्र! कधीच पूर्णपणे आवाक्यात न येणारा. कथा नायका सारखेच आपणही केवळ समुद्रतीरी ! 

 

तिसरी क्रांती : पुस्तक परीक्षण

1994 च्या महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार मिळालेल्या ग्रंथामध्ये श्री. अरुण साधू यांच्या 'तिसरी क्रांती लेनिन स्टालिन ते गोर्बाचेव' या पुस्तकाचा समावेश आहे. गेली अनेक वर्षे वृत्तपत्र संपादनाचे कार्य अरुण साधू करताहेत. राजकीय, सामाजिक समस्या, आंतरराष्ट्रीय राजकारण, वास्तव दर्शन, दलित समस्या, लोकसंख्येचा प्रश्न या आणि अशा विविधांगी विषयावर श्री. अरुण साधू यांनी लेखन केले आहे. पडघम नाटक,  फिडेल चे आणि क्रांती, मुंबई दिनांक, शापित, सिंहासन ही त्यांची गाजलेली काही पुस्तक होत.

या पुस्तकामध्ये आधुनिक काळातील मानवाच्या जग बदलण्याच्या स्वप्नांपासून व्यवहारातील कठोर वास्तव पर्यंतचा प्रवास श्री. अरुण साधू यांनी केलेला आपल्याला आढळतो. 1776 च्या अमेरिकन क्रांतीपासून रशियातील 1905 क्रांतीपर्यंत घटनांचा रशियावर काय  प्रभाव पडत होता. रशियातील झारशाही म्हणजे राजेशाही, तिचे स्थान, प्रभाव, वृत्ती कशी होती याचे सविस्तर चर्चा लेखकांनी प्रथम केली आहे.1905 च्या पीटसबर्ग सोविएटचे कार्य, त्यातील ट्रॉटस्कीचा सहभाग, सर्वसामान्यांचा उत्स्फूर्त सहभाग याचे सविस्तर विवेचन लेखकाने केले आहे.

आज रशियन समाज रशियन माणूस हा अतिशय अबोल, चर्चा करण्यास नकार देणारा, कृती करण्यास तयार नसलेला, असा आपल्यासमोर आहे. परंतु हा समाज असा नाही. उलट हा समाज एकत्र येणार आहे आणि होता. त्यामुळे 1905 मध्ये कोणताही धडाडीचा, प्रभावी नेता नसूनही पिटसबर्ग मधील कामगारांनी एकत्र येऊन क्रांती घडवून आणली होती, हे अरुण साधूंनी स्पष्ट केले आहे.

झारने ही क्रांती दडपून टाकल्यानंतर लेनिन, स्टालिन, ट्रॉटस्की, कामेनेव, झिनोविनेय या नव्या उदयोन्मुख नेत्यांना हद्दपार केले. तेव्हापासून फेब्रुवारी 1917 पर्यंत परिस्थितीचे  सविस्तर विवेचन लेखकाने केले आहे. तत्कालीन रशियन समाजाचे चित्रण मराठीमध्ये इतक्या प्रभावीपणे आणि सविस्तरपणे अजून लिहिलेले गेले नव्हते.

फेब्रुवारी 1917 च्या क्रांतीमधील सर्वसामान्यांचा, लष्कराचा, कामगाराचा सहभागही असाच आज पर्यंत मराठी वाचकांना माहिती नव्हता. फेब्रुवारी क्रांतीबाबत तत्कालीन नेते लेनिन, ट्रॉटस्की, कामनेव यांची मते त्यांचे अभिप्राय लेखकाने अतिशय उत्तम पद्धतीने मांडले आहेत

फेब्रुवारी क्रांती ते ऑक्टोबर क्रांतीपर्यंत लेनिन, ट्रॉटस्की यांचा वैचारिक आणि कृतिशील प्रवास लेखकाने वाचकासमोर जिवंत उभा केला आहे. आपण साम्यवादी क्रांती साठी योग्य परिस्थिती निर्माण करत आहोत; प्रत्यक्ष क्रांती अजून दूर आहे. याची जाणीव तत्कालीन सर्वच नेत्यांना होती हे साधूंनी आपल्या लेखनातून स्पष्ट केले आहे. समाजवादाच्या विजयासाठी लेनिनच्या काळात कसे प्रयत्न झाले हे सांगितल्यानंतर स्टालिनने आपल्या विरोधकांना यांना कसे बाजूला केले याचे सविस्तर उदाहरणासहित विवेचन लेखकाने केले आहे. वेळप्रसंगी फोडा आणि झोडा ही नीती स्वीकारून, वेळ प्रसंगी आपले विचार-तत्त्वज्ञान-मते कशी लेनिनचीच होती हे सांगून सामान्यांची भुलावण करून, वेळप्रसंगी लष्करी शक्ती वापरून, वेळप्रसंगी लेनिन चे जे महात्म होते त्याचा गैरवापर करून, स्टालिनने सत्तेच्या सर्व सूत्रांवर  ताबा मिळवला आणि विरोधकांचा काटा पूर्णपणे दूर केला. केवळ एवढेच नव्हे तर समाजवादी रचना साम्यवादी समाज रचनेतील प्रमुख संस्था पोलीट ब्युरो हिच्या संरचनेत स्टालिनने हळूहळू बदल घडवून आणून पक्षांतर्गत लोकशाही संपवून टाकली. पॉलीट ब्युरो, मध्यवर्ती कार्यकारणी, मध्यवर्ती समिती आणि पक्षाची शिस्त राखणारा मध्यवर्ती आयोग या सर्व स्वतंत्र संस्थांवर पूर्ण नियंत्रण स्टालिनने जनरल सेक्रेटरी म्हणून निर्माण केले. रशियाचा नवा आर्थिक कार्यक्रम, उद्योगीकरण, प्रशासनात्मक रचना, अन्नधान्याचे उत्पादन, शेतीचे प्रशासन या सर्व बाबत एकच भूमिका न घेता मन मानेल तसे निर्णय घेतले. व त्या त्या वेळेस एका एका विरोधकाला दूर केले. या संपूर्ण काळाचे विवेचन अरुण साधूंनी अतिशय सखोल केले आहे. अभ्यासपूर्ण आणि मार्मिक केले आहे. प्रामुख्याने ट्रॉटस्की चे रशियन क्रांतीतील स्थान; जे आज पर्यंत पूर्ण दुर्लक्ष आणि गुप्त राखले गेले होते, याची स्पष्ट जाणीव लेखकाने करून दिली आहे. ट्रॉटस्कीचे कार्य व सैद्धांतिक भूमिका, लेनिनची सैद्धांतिक मतभेद असूनही लेनिनने ट्रॉटस्कीला दिलेला मान, लेनिन चे ट्रॉटस्की बाबत चे मत,  लेनिन चे स्टालिन बद्दलचे मत; या सर्वांचे मराठी वाचकाला स्तंभित करणारे  वास्तव चित्र अरुण साधूंनी अतिशय अतिशय समर्थपणे उभे केले आहे. त्यासाठी 'प्रॉफेट रेव्होल्युशन' : लिओ ट्रॉटस्की,  'माय लाईफ' : लिओ ट्रॉटस्की, 'टेन डेज  डेज दॅट शुक द वर्ल्ड' :  जॉन रिड या आणि अशा दुर्मिळ पुस्तकांचा अभ्यास अरुण साधू यांनी केलेला आहे.

स्टालिनच्या काळात रशियन जनतेवर स्टालिनचा किती प्रवाह होता; कधीकधी लेनिन पेक्षाही स्टालिनची गुणगान कसे होत असे याचे विवेचन लेखकाने 'स्टालिन चे दैवीकरण' या प्रकरणात केले आहे. दुसऱ्या महायुद्धातील स्टालिनची कामगिरी खरी आणि दिखाऊ या दोन्हीची सांगोपांग चर्चा लेखकाने केली आहे. स्टालिनच्या काळात अमेरिका रशिया यांच्यातील शीतयुद्ध परमोच्च बिंदू गाठला होता. या काळातील घडामोडी यावरील स्टालिनची पकड याचेही विवेचन लेखकाने केले आहे. प्रसिद्ध बर्लिनची भींत, तिची उभारणी बर्लिन ची कोंडी या घटनांचाही त्यात समावेश आहे. स्टालिनची कारकिर्द, शेवटी शेवटी त्याच्या अगदी जवळच्यांनाही कशी त्रासदायक धोकादायक वाटत होती, याची तसेच स्टालिनच्या मृत्यूची घटना याची माहिती लेखकाने दिली आहे. नंतरच्या काळात कृश्चेव्ह, मालेन्कोव्ह, बेरिया, मोलोटोव, बुल्गानिन, कामानोविच, ब्रेझनेव, आंद्रोपोव, चेर्नेन्को या सर्वांची माहिती देता देता गोर्बाचेवच्या  कारकिर्दीला आवश्यक अशी पार्श्वभूमी कशी तयार होत गेली याची माहिती लेखकाने दिली आहे. साहित्यक्षेत्रातील स्वातंत्र्य, पूर्व युरोप मधील साम्यवादी वर्चस्वाविरुद्ध चळवळी आणि शीतयुद्धातील क्युबाचा प्रश्न आणि नंतरचे सहकार्याचे प्रयत्न याचे विवेचन लेखकाने केले आहे. याच काळात रशियाच्या फसलेल्या अफगाण मोहिमेची माहितीही यात आली आहे. स्टालिनच्या काळात प्रगतीचा उच्च दर्जा गाठला गेला असला तरी नंतरच्या कृश्चेव्ह, ब्रेझनेव, आंद्रापोव, चेर्नेन्को या महासचिवांच्या काळात यात बदल होत गेले. अवजड उद्योग धंदे वाढलेले, लष्करी क्षमता प्रचंड असलेले, परंतु आर्थिक व तांत्रिक क्षेत्रात मागासलेले असे सोविएत युनियनचे स्वरूप होते. तशातच वयोवृद्ध नेत्यांच्यातील सत्ता लालसा आणि शारीरिक क्षीणतेतही खुर्ची न सोडण्याची वृत्ती यातून रशियन जनतेत राजकारणाबाबत एक नैराश्य कंटाळा पसरलेला होता. आर्थिक विवंचनांना हे नेते उत्तर शोधत नव्हते. आणि शासकीय नियंत्रणाचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत होते. अशा परिस्थितीत अरुण साधू म्हणतात की मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांना सचिव बनण्याची काहीही संधी नव्हती. पोलिट ब्युरो, मध्यवर्ती समिती, लष्कर कोणाचाच पूर्ण पाठिंबा गोर्बाचेवना नव्हता. पाठिंबा होता तो फक्त परराष्ट्रमंत्री ग्रोमिको यांचा. चेर्नेन्को च्या मृत्युसमयी पॉलिट ब्युरोचे बरेचसे सदस्य अनवधानाने मास्को बाहेर, तर काही परदेशी गेलेले होते. याचा फायदा घेऊन परराष्ट्रमंत्री ग्रोमिको याने पोलिट ब्युरोची तातडीची बैठक भरवून, गोर्बाचेव यांना महासचिव देण्याचा प्रस्ताव मांडला आणि झटक्यात पास करून घेतला. अरुण साधूंनी, गोर्बाचेव यांचे चरित्रकार मेदवेदेव यांच्या पुस्तकाचा दाखला देऊन असे सांगितले आहे की; 1986 मध्ये गोर्बाचेव कोणालाच इतके उदारमतवादी आणि धाडसी सुधारणावादी असतील असे वाटले नव्हते. परंतु अवघ्या दोन-तीन वर्षात त्यांनी सोविएत युनियनचा पूर्ण चेहरामोहराच पालटून टाकला. गोर्बाचेव यांचे महत्त्व स्पष्ट करताना लेखक म्हणतात, गोर्बाचेवने गतकाळाचा, क्रांत्योत्तर रशियाचा सांगोपांग विचार केला. कोठे काय चुकले, याचा शोध घेतला. शेती आणि पर्यायाने संपूर्ण अर्थव्यवस्थेबाबत निर्माण झालेली समस्या केवळ नैसर्गिक अडचणींनी झालेली नाही; तर शेतीचे सामाजिकीकरण, सामायिकरण आणि प्रशासकीय केंद्रीकरण यांचा खर्च लक्षात न घेतल्याने आणि उत्पादन खर्चाचा विचार न करता; वस्तूंचे दर प्रमाणाबाहेर पाडून ठेवल्याने रशियन अर्थव्यवस्था अत्यंत नाजूक परिस्थितीत पोहोचली; हे त्यांनी जाणले. लेखकाने हे स्पष्ट करण्यासाठी शेती, अवजड उद्योग यांची उदाहरणं दिली आहेत. यावर उपाय म्हणून गोर्बाचेव यांनी वस्तूंवरील खर्च व त्यांच्या किंमतीचा मेळ घालण्याचे ठरवले. व्यवस्थापन रचना, अर्थरचना आणि योजनांची केंद्रीय हुकूमातून अंमलबजावणी यातून सर्व मोठ्या स्तरांवर मोठ्या प्रमाणात अनागोंदी कारभार चालत असे. पिठाच्या गिरणीत कोळशाच्या वॅगन्स जाणे, एेन हिवाळ्यात लष्करच्या तळावर केवळ उजव्या पायाच्या बुटांचा पुरवठा होणे ही त्यातली मासलेवाईक उदाहरणे. 
गोर्बाचेव यांची वेगळी वाटचाल त्यांची ध्येयधोरणे, मोकळेपणा (ग्लासनोस्त) आणि पुनर्रचना (पेरेस्त्रोईका), प्रशासकीय अंमलबजावणी यांचे विवेचन लेखकाने केले आहे. आधुनिक सुधारणा हवी असे म्हणणारे बुद्धिवादी, भाववाढीने त्रस्त कामगार, आणि बदलाला विरोध करणारे परंपरावादी अशा सर्वांचा विरोध गोर्बाचेव यांना का सहन करावा लागला याची चर्चा लेखकाने केली आहे. तसेच गोर्बाचेव यांना सत्तेवरून दूर करण्याचा प्रयत्न झाला; तेव्हाची परिस्थिती, येल्त्सिन यांचे स्थान-महत्त्व, गोर्बाचेव यांचा मध्यवर्ती समिती विसर्जित करण्याचा निर्णय आणि नंतर रशियातून कम्युनिस्ट पक्षाची समाप्ती या सर्वांचा ऊहापोह त्यांनी केला आहे. रशियातील संघराज्याच्या भवितव्याचा उल्लेख करून लोकशाही स्वरूपाच्या करारांनी रशियन गणराज्यांना एकत्र आणण्याचे यश गोर्बाचेव यांच्या एकी प्रयत्नांना येईल असा आशावाद पुस्तकाच्या शेवटी लेखकाने केला आहे. गोर्बाचेव यांची दृष्टी सोवियत संघ राज्यापुरती मर्यादित नसून, सर्व मानवी समाजाला स्पर्श करणारी आहे. आणि जगात एक अभूतपूर्व रक्तहीन क्रांती गोर्बाचेव यांनी घडवून आणली आहे असे मत लेखकाने मांडले आहे. 'तिसरी क्रांती : लेनिन स्टालिन  ते गोर्बाचेव' या पुस्तकाचा आवाका प्रचंड मोठा आहे. काल, घटना, घटनांचे रशिया अंतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय महत्व, विविध व्यक्ती, विविध विचार प्रणाली, प्रत्येक नेत्याची सैद्धांतिक भूमिका, आर्थिक संरचना, प्रशासकीय संरचना, या आणि अशा विविध अंगांनी विकसित होत जाणारा हा ग्रंथ. अत्यंत क्लिष्ट आणि जड माहितीचे अतिशय सोप्या मार्मिक आणि आकर्षक अशा भाषेतून विवेचन व विश्लेषण हे या ग्रंथाचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य होय! लेखकाने जरी हा ग्रंथ मूलभूत संशोधन करणाऱ्या अभ्यासूंसाठी नसून, जगाविषयी उत्सुकता असलेल्या तरुणांसाठी आहे; असे म्हटले असले तरी, आज मराठी वाड्:मयामध्ये रशियन क्रांती बाबत इतकी सखोल माहिती विवेचन विश्लेषण करणारा दुसरा ग्रंथ उपलब्ध नाही. प्रस्तुत ग्रंथ आणि त्याला जोडलेली संदर्भ ग्रंथ सूची दोन्हीचा संशोधकांना निश्चितच उपयोग होईल. मराठी वाचकांना व त्यांच्या बुद्धीला उद्युक्त करणारे, रशियातील साम्यवादी क्रांती बद्दल सखोल आणि प्रमाणित माहिती देणारे पुस्तक लिहिल्याबद्दल श्री. अरुण साधू यांचे आभार! त्यांना मिळालेल्या राज्य साहित्य पुरस्काराबद्दल त्यांचे हार्दिक अभिनंदन!

- 1995 मधे लिहिलेले परीक्षण

माझे पुस्तक(सह)जीवन

पुस्तक म्हणे वाचकाला, तू काय वाचणार मला
मीच तर घडवित असतो, सारे आयुष्यभर तुला!

मला आठवतं तेव्हापासून मी दंगेखोर होते. खेळ, धावणं, पळापळी, पाडापाडी, दंगा, धुडगूस, अगदी सगळे हुडपण होते माझ्यात. कधी एका ठिकाणी बसून काही केलय हे आठवतच नाही.अगदी दहावी पर्यंत हाच हुडपणा अंगात होता.  दहावीलाही लाडकी मोठी बहिण रागवायची म्हणून बसून काय चारदोन गणितं सोडवाची तेव्हढीच. स्वाभाविकच दहावीला फर्स्ट क्लास मिळाला तेव्हा आईनेच हुश्य केलेले, की चला दहावीतरी निभली. दहावीत शाळेत इतिहास शिकवायला कुलकर्णी मॅडम होत्या, त्याच पीटीलाही होत्या. खेळात मी वाघ होते. कब्बडीत तर चँपियन. खोखो, कब्बडी, लंगडी, सगळ्या टीममधे होते, स्वाभाविकच कुलकर्णी मॅडमची लाडकी होते. त्यांच्यामुळेच मला मग इतिहासही आवडायला लागला. अन दहावी नंतर काय करायचं ते ठरवणं सोपं गेलं.
माझं इंग्लिश शाळेपासून वाईट होतं, अभ्यासाचीही नावड, एकाजागी बसून वाचणं, अभ्यास करणं हे माझ्याबाबतीत अवघड होतं. म्हणून मग सोईचा असा मराठी माध्यमातला आर्ट्सचा मार्ग निवडला. फर्गसनमधे पाऊल टाकलं आणि माझ्या आयुष्याला कलाटणी मिळाली.
झालं असं की तिथे मराठीला एक टिचर होत्या, खुप हुषार पण अतिशय टोकेरी बोलणाऱ्या, दुसऱ्याच्या बोलण्यातील चुका शोधून सतत टोकणाऱ्या, उगाचच विद्यार्थ्यांमधले दोष टिपत बसणाऱ्या... फर्गसनमधे साहित्य सहकार म्हणून एक गृप होता. त्यात अतिशय छान उपक्रम चालत. खूप मोठ्यामोठ्या व्यक्तींनी सुरू केलेला हा गृप. आमच्या इतिहासाच्या सरांनी सांगितलं म्हणून साहित्य सहकारच्या मिटिंगला मी गेले. सगळ्यांची नावं विचारली गेली. माझं माहेरचे आडनाव चित्रे. ते सांगितल्या बरोबर या मराठीच्या टिचरनी खवचटपणे विचारले "दि पु चित्रें कोण तुझे? " तोवर माझं वाचन शून्य होतं, मला चित्र्यांचे नावही माहित नव्हते. मी आपली खाली मान घालून गप्पच राहिले. त्या जोरात हसल्या, मला खूपच कानकोंडं झालं. मिटिंग संपली, मी घरी येऊन आईला विचारलं, कोण ग दि पु चित्रे? आई चकित होऊन बघू लागली, आरती आणि लेखकाबद्दल काही विचारतेय? माझ्या आईचे आणि माझ्या मोठ्या बहिणीचे वाचन प्रचंड होते. मग बहिणीने थोडे सांगितले चित्रेंविषयी.
ह्या प्रसंगाचा मनावर दोन परिणाम झाले. एक म्हणजे आपलं वाचन फारच कमी आहे याची जाणीव झाली. आणि दुसरा, ते बदलायला हवं हेही जाणवलं. फर्गसन मधे असण्याचा एक फायदा होता, फर्गसनची लायब्ररी! फार सुंदर आणि मोठी लायब्ररी आहे फर्गसनची, विषय, पुस्तकं, संग्रह, प्रचंड श्रीमंती! शिवाय आमचा रिडिंग हॉल पण फार सुंदर होता.
आर्ट्स कॉलेज असल्याने वेळच वेळ असे, मधले ऑफ पिरियड्स, लेक्चर्स संपल्यानंतर भूक लागेपर्यंतचा वेळ असे. शिवाय तेव्हा लायब्ररीत ओपन अॅक्सेस होता. हव्या त्या विषयाच्या सेक्शनमधे जावे, हवा तो कॅटलॉग पहावा, कुठलेही पुस्तक उघडावे, चाळावे, आवडलं तर नावावर घेऊन रिडिंग हॉसलमधे किंवा घरी घेऊन येऊन वाचावे.
माझा पिंड आता तयार होत होता. या वयात जनरली वाचायची गोष्टी, कादंबऱ्यांची पुस्तकं समहौ नाही वाचली मी. पण ज्याला वैचारिक म्हणावी, अभ्यासाची म्हणावी अशी पुस्तकं वाचायला आवडत गेलं. मग इतिहास,राज्यशास्त्र, अर्थशास्त्र, तर्कशास्त्र, भूगोल, गणित, मानसशास्त्र  , अगदी मराठीत मिळाली म्हणून तत्वज्ञानकोश आमि विश्वकोशही पालथे घातले. काही समजलं, काही डोक्यावरून गेलं, काही लक्षात राहिलं- नाही राहिलं.... पण बुद्धीवर संस्कार होत होते अजाणत: !
याच काळात इतिहास, त्यातही एकोणिसाव्या शतकातीन महाराष्ट्रातील लेखकांचे लिखाण आवडत गेलं. टिळक, आगरकर, रानडे, जांभेकर, लोकहितवादी, फुलेही मंडळी ओळखीची होत गेली. आवडत गेली.
तो पर्यंत बीए चा टप्पा पार पडला. याच काळात फर्गसनमधे काही जुने दस्तावेज आले होते. ती जुनी कागदपत्रे, पोथ्या, पत्र ही देखील पाहता आली आणि एक वेगळेच आकर्षण  निर्माण झाले.
हळूहळू माझी अभ्यासाप्रति बदललेली वृत्ती आईच्या लक्षात येत होती. बीए झाल्यावर एम ए करायची इच्छा बोलून दाखवल्यावर आईने पाठिंबा दिला. माझे बाबा थोडे जुन्या विचारांचे होते. ग्रॅज्युएशन झालं की लग्न करून देण्याच्या विचारांचे. माझ्या मोठ्या दोन बहिणींचीही लग्न अशी लगेच ठरली अन झाली. पण माझी अजून शिकण्याची इच्छा आईने लावून धरली. अन मग माझा एम ए चा मार्ग खुला झाला. अन इथेच माझ्या डोळस वाचनाला सुरुवात झाली.
एम ए ला मला माझे गुरु भेटले. डॉ अ म देशपांडे सर! प्रचंड प्रगल्भ, हुशार, सहृद्य, भावनाशील व्यक्तित्व! विद्यार्थीप्रिय आणि संशोधक वृत्तीचे! त्यांच्या लेक्चर्समधून अनेक लेखकांची नावे आम्हाला कळत गेली. आणि त्याच्या प्रोत्साहनाने डोळस वाचन सुरु झालं. पुणे विद्यापीठाची जयकर लायब्ररी म्हणे अलिबाबाचा खजिना होता. एम एची ती दोन वर्ष म्हणजे माझ्या आय्ष्यातली सर्वात सुंदर वर्ष. जयकरलाही तेव्हा आम्हाला ओपन अॅक्सेस होता. दिवसाचे 4-4, 5-5 तास मी तिथे असायची. वेगवेगळी पुस्तकं तिथे वाचली. एम ए ला आम्हाला टर्म पेपर नामक छोटे संशोधनपर लिखाण करावं लागे. देशपांडे सर आम्हाला हिस्ट्रि ऑफ वेस्टर्न फिलॉसॉफी शिकवत होते. त्यांनी पहिल्याच सेमिस्टरला मला सोशल कॉट्रॅक्ट हा विषय दिला, हॉब्ज, लॉक, रुसो यांच्या या संकल्पनेत कसा बदल होत गेला ते लिहायला सांगितलं. मी खूप पुस्तकं शोधली पण मला फार कमी माहिती मिळत होती. सरांशी बोलले तेव्हा त्यांनी इंग्लिश पुस्तकं सुचवली. आता आली का पंचाईत? माझं महान इंग्रजी! पण सरांना नाही म्हणणं शक्यच नव्हतं. मग शब्दाला शब्द लावत चार पुस्तकं वाचली, काही शब्द अडले ते बहिण, सर यांना विचारत पेपर लिहिला. सरांनी खूप कौतुक केलं त्या पेपरचं. अन मग अभ्यासापुरतं का होईना मी इंग्लिश पुस्तकं हाताळू लागले.
मग लोकहितवादींबरोबर एलफिन्स्टन बद्दलही वाचावं वाटू लागलं. मग ते थोडं असं थोडं फार इंग्रजीतून वाचलं.
पुढे इंटरनॅशनल रिलेशन्स असा एक पेपर होता, त्यासाठी इंग्रजी पुस्तकं वाचली गेली; काही अभ्यासाची काही अवांतर. त्यातली दोनतीन आवर्जून आठवतात, विलफ्रेड नॅप चे कोल्ड वॉर आणि वल्ड बिट्विन द टु वल्ड वॉर्स आणि  जॉर्ज ऑरवुलचे अॅनिमल फार्म
पण भर होता तो प्रामुख्याने मराठीतल्या वैचारिक लिखाणाचाच. मग एकोणिसाव्या शतकातील लिखाण जास्त जाणीवपूर्वक वाचलं गेलं. मग याच काळावर रिसर्च करायचा असं ठरत गेलं.
एम फिल सुरु झालं तसं साहित्य आणि इतिहास यातली गोडी वाढत गेली.
एम फिल चालू असतानाच टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठात लेक्चरर शीप मिळाली, आणि एक वेगळा अध्याय सुरू झाला.
टिमवि मधे इंटरडिसिप्लिनरी बीए सुरू होते.  माझे आता पर्यंतचे विविध विषयांवरील वाचन आता उपयोगी होऊ लागले. इथेच माझी सख्खी मैत्रीण मला मिळाली, शोभना. तिलाही वाचनाची प्रचंड आवड! तसेच तिथल्या लायब्ररीतली यामिनी ही लायब्ररियन ही पण छान मैत्रीण झाली.
टिमविमधे बरेच वेगळे प्रयोग केले होते सिलॅबसमधे. त्यातील काही विषयांनी माझ्या वाचनाच्या कक्षा अजूनच मोकळ्या केल्या. साहित्यातून समाजदर्शन, विज्ञान आणि समाज, समाज, संज्ञापन कौशल्य, विशिष्ठ सामाजिक प्रश्नांचा अभ्यास या सारख्या विषयांनी, आणि ते शिकवावे लागणार असल्याने त्यांचे वाचन, अभ्यास अपरिहार्य होता.स्वाभाविकच वाचनही इंटरडिसिप्लिनरी झाले. शिवाय वेळोवेळी लिहावी लागणारी टेक्स्ट बुक्स, लेख यांसाठीही विविधांगी वाचन होत गेले.
माझ्या वाचनाला अजून नवीन कक्षा लाभली ती लेकाला शिकवताना. माझं सगळं शिक्षण मराठी माध्यमातून तर लेकाचं इंग्रजी माध्यमातून. त्याला नववी पर्यंत सगळं मीच शिकवत असे. स्वाभाविकच ते शिकवण्यासाठी आणि त्याला  इंग्रजी वाचनाचीही गोडी लागावी यासाठी मी वाचत गेले.  नंतर मात्र त्याचे इंग्रजी वाचन माझ्या कितीतरी पुढे गेले.
आणखीन एक वाचन ते म्हणजे संगणक, नेट आणि ब्लॉग साठीचे वाचन. सोशल नेटवर्किंग मी संपूर्णत: माझी मी शिकत गेले, अगदी ब्लॉग म्हणजे काय इथपासून तो कसा तयार करायचा, हे माझी मी शोधत गेले. आणि मी ई अक्षर शत्रू असल्याने फार अवघड होता तो प्रवास.
हे सगळं चालू असताना अर्थातच ललित साहित्याची आवडही निर्माण होत गेली. सुरुवात चांदोबा, जादुच्या गोष्टी, कुमार यांपासून झाली. घरी काही काळ रिडर्स डायजेस्ट आमि काही रशियन पुस्तकं येत. पण माझं लक्ष खेळाकडे जास्त असल्याने दोस्ती नव्हती पुस्तकांशी फार. मग कॉलेजमधे कवितांशी थोडी मैत्री झाली, केशवसुत, बालकवी, पाडगांवकर, इंदिरा संत, बहिणीबाई, सुधीर मोघे, मर्ढेकर, ग्रेस, अशी सगळी कवी मंडळी ओळखीची झाली. एम ए मधे गौरी देशपांडे, इरावती कर्वे, दुर्गा भागवत, अनंत मनोहर, नारायण धारप, द पां खांबेटे, फिरोज  रानडे, नाथमाधव, शशी भागवत, व पु काळे, पु ल देशपांडे, शिवाजी सावंत, भा रा भागवत . मग पुढे जीए, सानिया, मेघना पेठे, अरुणा ढेरे, निर्मला देशपांडे, आशा बगे, कविता महाजन, धृव भट, हेमा लेले, मीना प्रभू, अनेक भाषांतरीत पुस्तके. नंतर शास्त्रिय संगीताची आवड निर्माण झाल्यावर त्यावरील आलापिनी, भातखंड्याचे काही खंड, कुमारांची वाशीची लेक्चर्स, कुमारांचे अनूपरागविलास, अशोक रानडेंचे संगीतसंगती अशी काही पुस्तकं वाचली.
बघायला गेलं तर माझं ललितपेक्षा वैचारिक वाचन जास्ती झालं. स्वाभाविकच माझी जडणघडण जास्त वैचारिक राहिली. विविध विषयांच्या वाचनाने कधी कधी एक ना धड ... अशी परिस्थितीपण होते. पण त्याच बरोबरीने कोणताही एकांगी दृष्टिकोन  न राहता साकल्याने विचार करण्याचा फायदाही झाला.
या सगळ्या वाटचालीचा आनंद मिळवून दिला तो पुस्तकांनी आणि नेट वरील लिखाणाने. या सर्व पुस्तकांच्या आणि लेखकांच्या ऋणातच राहिन मी ___/\___

"उंच उंच झोका... " : भाग - १

त्या दिवशी कॉलनीतल्या मावशीं कम मैत्रिणीचा फोन आला, "एका पुस्तकाच्या प्रकाशनाला येतेस का ? माझ्या एका मैत्रिणीवर एक लेख आहे त्यात. " मी लगेच तयार, अशी संधी मी कशी सोडेन  :)
अन ती संध्याकाळ मला खुप खुप काही देऊन गेली. आपल्या प्रत्येकाच्या आयुष्यात अनेक चढ उतार असतात, अनेक अडथळे असतात, अनेक दु:ख असतात, अगदी टेकीला येण्याइतकी परिस्थिती ही असते. या अशा परिस्थितीत अतिशय मार्गदर्शक, उत्साहवर्धक अन झगडण्याची प्रचंड ताकद देणार्‍या कितीतर मैत्रिणी मला सापडल्या त्या दिवशी. अन त्यांचे झोके दाखवणारे पुस्तक आले माझ्या हाती ! "उंच उंच झोका...कर्तृत्वाचा..."
वेगळ्या वाटेवरून चालण्याची इच्छा असणार्‍या सर्वांना समर्पित असलेले हे पुस्तक म्हणजे लोकसत्तातील 'चतुरा' या पुरवणीसाठी शुभदा पटवर्धन यांनी पाच वर्षात घेतेलेल्या निवडक २४ कर्तृत्वशालिनींच्या मुलाखतींचे संकलन !
यातल्या कित्येक आपल्या अगदी माहितीच्या तर काही प्रसिद्धीच्या झोतापासून कितीतरी दूर. पण प्रत्येक जण, खणखणीत नाणं. शुभदाताईंनी या सगळ्यांना इतकं छान बोलकं केलय की जणूकाही या सगळ्या आपल्या कित्येक वर्षांच्या जुन्या मैत्रिणी असाव्यात असा भास होत राहतो वाचताना. प्रत्येकीचा पोत वेगळा, स्वभाव वेगळा, क्षेत्रे वेगळी पण या सगळ्यांना आपलसं करतात शुभदा ताई ! बरं या मुलाखती कुठेही "मुलाखत" या छापील पद्धतीच्या नाहीत. त्यातून त्या त्या व्यक्तीचे अंतरंग आपल्या पर्यंत पोहोचते. अन प्रत्येक लेख आपण शब्दन् शब्द अनुभवत जातो. प्रत्येकीच्या मनाच्या गाभ्यापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग किती अवघड, पण शुभदा ताईंनी हे आव्हान अतिशय लिलीया अन अतिशय आपलेपणाने केलेय !
१. पहिल्यांदा आपण भेटतो, सानियाला"इथेच टाका तंबू" मध्ये. अगदी नावाच्या स्पष्टीकरणापासून ही लेखिका पटत जाते, उलगडत जाते. " मैत्र जुळावं अशी इच्छा असेल तर नाती निर्माण होतात, संवाद साधले जातात. ते जाणीवपूर्वक वाढवायचे- जोपासायचे असतात." या सारख्या संवादातून सानियाला मानव-मानवी संबंध, त्यातली नाती यात रस आहे हे लक्षात येते. समाज, सामाजिक संदर्भ, घटना, परिणाम बदलतात पण मानवी संबंध चिरंतन आहेत, यावर तिचा नितांत विश्वास आहे. साहजिकच तिच्या लिखाणातील व्यक्तिरेखा विचार करणार्‍या, स्वतःचा शोध घेणार्‍या, स्वातंत्र्याची आस असणार्‍या आहेत. मानवी संबंध चिरंतन आहेत अन हा माणूस शोधण्याची ही प्रक्रियाच लिखाणाचे रूप धारण करते. साहित्य पातळिवरचे लिखाण हा आतून घेतलेला शोध असतो. आपल्या जडण घडणीचे सारे श्रेय ती आपल्या घरातील मोकळ्या- खुल्या वातावरणाला देते. मराठी अन इंग्रजी भाषेबद्दलचे तिचे विचारही खुप काही सांगून जाणारे.
जाता जाता शुभदाताई मांडतात की, " गौरी देशपांडे, सानिया, आशा बगे, मेघना पेठे,... स्त्री प्रतिमेला एक वेगळं परिमाण देण्याचा प्रयत्न केलाय प्रत्येकीने. प्रत्येकीची ताकद, बलस्थानं, वेगळी, आकृतीबंध वेगवेगळा पण एकाच वाटेवरच्या या सगळ्या सहप्रवासिनी ! "

२. मग भेट होते ती मेघना पेठेंची, "परीसस्पर्शा"तून ! ' व्यक्ती हे आचार्-विचारांचं असं एक संमिश्र रसायन असतं, जे स्वभावतःच एकमेकाद्वितीय असतं. हा नेमका वेगळेपणा अधोरेखित करणं, या प्रक्रियेत येणारं तुटलेपण वेधणं हा मेघनाच्या लिहिण्यातला मुख्य सूर. " म्हणूनच तिच्यावर आधुनिक बंडखोर विचारांची, वेगळ्या वाटेने चालणारी, पोस्ट मॉडर्निझमकडे झुकणारी अशी अनेक बिरुदं लावली गेली. मेघनाच्या मते तिचे हे घडणे घरातले मुक्त्-स्वतंत्र वातावरण आणि वडिलांची विचारप्रणाली यातून झाले. " निर्णय तुमचे तुम्ही घ्या, ते स्वातंत्र्य तुमचे. पण त्या निर्णयाची जबाबदारीही घ्या." हा वडिलांचा दृष्टीकोन तिचे आयुष्य घडवत गेला. तिच्या लिखाणातील बोल्डपणा, मुख्यत्वे लैंगिक संबंधांबद्दल येणार्‍या वर्णनांबद्दल सुरुवातीला खुप आक्षेप घेतले गेले. प्रत्यक्ष कथेमधल्या पात्रांच्या आयुष्याचे जे तुकडे चित्रित झाले; त्यात शरीर संबंध हा त्यांचा सहज, वेगळा न करता येणारा भाग आहे. आणि त्यामुळे अपरिहार्यपणे आलेला आहे. प्रत्येक कथेत त्याचे स्वरूप कितीतरी वेगवेगळे आहे. निव्वळ शरीरलालसा, गरज, समर्पण, स्वीकार, निरिच्छता, कर्तव्यभावनेतून येणारा कंटाळा, सूड, एकटेपणावर मात, चटोरपणा, पूजा.... एकाच शरीर-क्रियेमागची ही विविधता- त्या त्या पात्राच्या आयुष्याशी निगडित होऊन येतात; त्या त्या पात्रांच्या जीवनाचे ते अविभाज्य अन त्यांचे व्यक्तित्व घडवणारे घटक म्हणून येतात. अन शेवटी वाचकाची गरज, त्याचा अनुभव आणि त्याच्या प्रगल्भतेवर त्याची प्रतिक्रिया अवलंबून राहते.
तिच्या लिखाणात येणारे आणखीन एक महत्वाचे वेगळेपण म्हणजे तिची पात्रे वापरत असलेली भाषा - स्त्री-पुरुषांची भाषा प्रचंड ऑथेंटिक वाटत राहते 
तिच्या थिएटरमधील अनुभवांचा फायदा तिच्या लिखाणाला झालेला फायदाही ती नमुद करते.

३. संधीच्या पावलांचा हळुवार आवाज टिपून तिचे खुल्या दिलाने स्वागत करणार्‍या उमा कुलकर्णी भेटतात नंतर आपल्याला !
बेळगावमध्ये वाढलेल्या उमाची लहानपणापासून कन्नड भाषेशी ओळख होती. पण लग्न ठरताना विरुपाक्ष कुलकर्णींनी अट घातली की जरी पुण्यात असलो तरी घरात कन्नडच बोलायचं; तेव्हा कन्नडशी खरी दोस्ती सुरू झाली त्यांची.
प्रत्यक्षात फाईन आर्टस ची कलाकार, त्यातील अभ्यास - अगदी पेंटिग्जमधील पीएच. डी. करायला सुरुवात करणारी ही कलाकार उमा ! पण लग्नातल्या या अटीने सारे विश्वच पालटून गेले. उमा- विरुपाक्ष या दोघांचे पुस्तकप्रेम आणि कन्नड भाषाप्रेम अन त्यासाठी एकमेकांना मराठी- कानडी उत्तम साहित्य वाचून दाखवणं यातून उमा शिवराम कारंथ यांच्या साहित्याकडे वळल्या. आणि सुरू झाला भाषांतराचा प्रवास !
उमा कन्नडमधले उत्तम साहित्य मराठीत आणत होती अन विरुपाक्ष मराठीतले उत्तम साहित्य कन्नडमध्ये उलगडत होते. या त्यांच्या प्रवासाची, चुकले सहप्रवासाची कथा वाचकाला थक्क करून सोडते. उमांना कन्नड वाचता येत नसे म्हणुन विरुपाक्ष स्वतः त्यांना सगळी कन्नड पुस्तकं वाचून दाखवत. उमांना भाषांतर करायला उपयोगी पडावं म्हणून ते पुस्तकंच्या पुस्तकं वाचून टेपवर रेकॉर्ड करून ठेवत. बायकोच्या लेखनासाठी अशी मेहनत घेणारा नवरा विरळाच नाही !
या भाषांतर प्रक्रियेत स्वतंत्र साहित्य निर्मिती राहून गेली याची उमाला खंत नाही वाटत. अन मूल नसण्याची खंत तिने जाणीवपूर्वक काढली. उमा अन विरुपाक्ष यांच्यातल्या घट्ट मैत्रीनेच हे शक्य झाले. यांच्या मैत्रीला आणखीन एकाची जोड आहे अन ती म्हणजे डॉ. अनिल अवचट यांच्या मैत्रीची हे ती आवर्जून सांगते.
प्रत्येकाच्या मनात इतके आतपर्यंत डोकावण्याचे हे कौशल्य शुभदाताईंसारख्या काहींनाच सर्‍हुदय अन हळुवार लोकांनाच जमू शकते, नाही !

४. घराला घरपण देणार्‍या डि एस के समूहातल्या ' वहिनी' म्हणजेच हेमंती कुलकर्णी ! डि एस के समूहाच्या वाटचालीचा आढावा घेताना वहिनी आपला जीवनातला अनुभव आपल्याशी वाटतात. " चांगल्याचे कौतुक करा, चुकीचा जाब विचारा; कशाही पद्धतीने का होईना केल्या कामाची दखल घेतली जाणं हे महत्वाचे असते. याचा कर्मचार्‍यांच्या कामावर, विचारांवर. कार्यसंस्कृतीवर सकारात्मक परिणाम होतोच! "
डि एस केंच्या स्वभावाचं अतिशय नेमकं विश्लेषणही त्या करतात. मार्गदर्शन करणं, तेही न चिडता, शांतपणा, कंटाळा न येता परत परत समजावून सांगणं, प्रामाणिकपणा, स्पष्टवक्तेपणा, नीटनेटकेपणा, कष्टाळूपणा - किती साधे अन सोपे उपाय! पण त्यानेच एक मोठा माणूस कसा घडतो याचं किती चपखल उदाहरण !
स्वतः फुलत अन दुसर्‍याला फुलवत जाणारी अशी या दोघांची वाटचाल ! दोघांत काही तात्विक मतभेदही आहेत- जसे मुलांनी व्यवसायात येऊन शिकावं की आधी शिकून मग व्यवसायात यावं- पण तरीही एकमेकांवरच्या विश्वास या सर्वाच्यावरती आहे !
व्यावसायिक यश हाती येत असताना अनेक छोट्या छोट्या आनंदावर पाणी सोडावं लागलं ही हूरहूर आहे पण त्याच जोडीने आता त्यातले काही आनंद मिळवण्याचा हुरुपही आहे अशी ही सदाबहार 'वहिनी' !

५. एखादीचं सारं आयुष्यच असं असतं की वाचताना प्रत्येक अक्षराला डोळ्यात पाणी साचावं ! आयुष्यात जे हक्काने अन सहजी मिळावं त्याही साठी पोरक्या झालेल्या अन तरीही जिद्दीने जगण्याचे सोने करत जाणारी ही नंदिनी वझे आपल्याला भेटते ती 'अकल्पित सारे' सांगताना!
वडिल लहानपणीच गेले. नोकरी, घर मुलगी हे सगळे एकटीला झेपेना तशी आईने नंदिनीला सेवासदन अनाथाश्रमात ठेवले. याही परिस्थितीत तिला आठवतात त्या आश्रमात तिचे कपडे वाळत घालणार्‍या आणि तिच्या लांबसडक केसांची वेणी घालणा॑र्‍या रेखा ब्रह्मभट या मुलीची ! जी आपल्या जीवनात सहज होणारी गोष्ट ती एखादीच्या आयुष्यात अशी मनात कोरली जाणारी आठवणीत व्हावी... खरच अकल्पित... !
आश्रमात सहावी सातवीतच इस्त्री करून कमावत्या झालेल्या या मुलीपुढे अकरावीनंतर काय हा प्रश्न उभा राहिला, कारण त्या नंतर आश्रमाची सोय बंद होणार होती. पण त्याच वेळेस रामचंद्र वझे आणि त्यांच्या आईंशी त्यांची ओळख झाली. अन वझेंच्या आईंनी पुढाकार घेऊन नंदिनी आणि रामचंद्र यांचे लग्न झाले.
लग्नानंतर वझेंची नोकरी बरी असल्याने अन आपल्याला जे भोगावे लागले ते आपल्या मुलांना भोगावे लागू नये म्हणून नंदीनी घरीच राहिली. पण शिकत राहिली. पदवी, दोन मुलं, सासू, नवरा अशी सगळी सुखं हाती येतात असं वाटेपर्यंत वझेंची नोकरी अचानक सुटली अन हा धक्का सहन न होऊन वझेनी सिगारेटला जवळ केलं अन लवकरच मृत्यूलाही !
दरम्यानच्या काळात डबे तयार करून देण्याचा व्यवसाय नंदिनीने सुरू केला होता. पण वझेंच्या आजारपणात तोही व्यवसाय थांबवावा लागला, तशात होती नव्हती ती सर्व पुंजी त्यांच्या आजारपणात खर्च झाली.
लहानपणापासून एक खुप मोठी गोष्ट नंदिनीने अंगात बाणली होती, " आपल्यावर कोसळलेल्या संकटांचा बाऊ केला की, ते संकट आपल्यापेक्षा मोठं होतं आणि आपल्याला गिळंकृत करून टाकतं. संपवून टाकतं. हीच गोष्ट मुळात टाळली की, आपण त्यातून बाहेर पडतो. शिवाय कोणतही संकट आपल्या आयुष्यात कायमचं ठाण मांडून बसायला आलेलं नसतं. त्याचा- तुमचा सहवास असतो तो पल, दो पलका. त्यात ते त्याचे सारे रंग दाखवते. पण त्यातून तावून सुलाखून आपण बाहेर पडतो ते अधिक कणखर होऊन. अनुभवसिद्ध होऊन. त्यामुळंच 'संकटांपेक्षा आपण मोठं व्हायचं, मग ते संकट आपोआपच छोटं होतं' !" यावर विश्वास ठेवत नंदिनीने परत कंबर कसली.
या तिच्या वाटचालीत अनेक सर्‍हुदयांनी तिला मदत केली, साथ दिली. त्यातलेच एक, वझेंचे मित्र, श्री. अरुण मोरे. नंदिनीच्या पायाच्या ऑपरेशनच्या निमित्ताने मोरे साहेबांना नंदिनीची बिकट परिस्थिती लक्षात आली. ती बरी झाल्या नंतर मोरे साहेबांनी नंदिनीवर त्यांच्या प्रोडक्टसच्या मार्केटिंगची जबाबदारी सोपवली. खरं तर मार्केटिंगचा कोणताच अनुभव गाठीशी नसताना हे कसे जमवायचे हा प्रश्न होता. पण अंगच्या कष्टाळू अन सगळे शिकण्याची जबरदस्त इछा असणार्‍या नंदिनीने हे आव्हान स्विकारले. रस्ट कन्वर्टर्चा हा प्रॉडक्ट विकण्यासाठी आधी त्या प्रॉडक्टची सगळी शास्त्रीय माहिती जाणून घेणं, रस्टिंगची माहिती घेणं, नंतर त्या प्रॉडक्टची विश्वासार्ह्यता स्पष्ट करण्यासाठी साइटवर जाणं, बरं या साईट्स म्हणजे समुद्रातल्या बोटी- जिथे संपूर्ण पुरुषांचं विश्व. तिथल्या इंजिनियर्ससारख्या तज्ञांना पटवून देणं, त्यासाठी प्रत्येक ऋतूसाठी टेस्टस असल्याने वर्षभर तेथे भेटी देणं, अगदी उडी या ठिकाणी, जिथून पाकिस्तानची सीमा दीड कि.मी. वर आहे अशा ठिकाणी जाणं. बुलढाण्याच्या रेडियल गेटवर जाणं, दूरदर्शनच्या टॉवर्स वर शिडीने वरपर्यंत चढणं, थर्मल पॉवर स्टेशनमध्ये ७०० मीटर खाली काम करणं, या आणि अशा अशक्य वाटणार्‍या साईट्स्वर नंदीनी काम करते. या सर्व ठिकाणी तिला अगदी रेड कार्पेट ट्रीटमेंट मिळते हे ती आवर्जून सांगते. तिच्यासारख्या बाईने वरवर पाहणी केली तरी चालू शकेल असं सांगितलं जातं हेही ती सांगते, अन तसं न करता ती प्रत्येक ठिकाणी दक्ष रहाते याचं कौतुकही केलं जातं हे ही ती सांगते.
आपल्यावर कोसळलेल्या कोणत्याही संकटाची जराही कुरकुर न करता त्याचे कोणतेही अवडंबर न वाजवता नंदिनी आपल्याला खुप काही शिकवत जाते !

६. अगदी वेगळ्याच क्षेत्रात विहरणारा 'हंस अकेला' म्हणजेच डॉ. प्रतिक्षा नामजोशी. अत्यंत हुषार अगदी मेरिटमध्ये येणार्‍या प्रतिक्षाने प्रिव्हेंटिंग मेडिसीनसारखी वेगळी वाट स्विकारली. त्यातही कार्डिऑलॉजी हे क्षेत्र तिने निवडले अन इन्स्टिट्युट ऑफ प्रिव्हेंटिंग कार्डिऑलॉजी सुरू केली.
प्रतिक्षाचा नवरा डॉ. दिपक नामजोशी- एक प्रतिथयश कार्डिऑलॉजिस्ट ! एका अतिशय गरीब घरातल्या एका पेशंटला बायपास करणं आवश्यक आहे हे जेव्हा नक्की झालं तेव्हा त्या रुग्णाने त्याला हे शक्य नसल्याचे सांगितले. त्याच्या हातावर सार्‍या घराचे पोट अवलंबून असलेल्या या रुग्णाला हा सर्व खर्च अन वेळ देणं शक्यच नव्हतं. त्याची ही परिस्थिती प्रतिक्षाने पाहिली, समजून घेतली. अन ही केस तिनं प्रिव्हेंटिंग कार्डिऑलॉजीने हँडल करायची ठरवली.
पथ्य, व्यायाम, विशिष्ठ आहार या आणि अशा प्रिव्हेंटिंग कार्डिऑलॉजीने डॉ. प्रतिक्षाने त्या रुग्णाला अक्षरशः मृत्यूपासून ओढून आणले. आज अनेक रुग्ण तिच्या मार्गदर्शनाखाली आपला आजार आटोक्यात आणताहेत. असे आजपर्यंत ६०० क्रिटिकल पेशंट्स तिने बरे केले आहेत. एकी कडे घर, संसार , दोन जुळ्या मुली अन दुसरी कडे इन्स्ट्युट्युट ऑफ प्रिव्हेंटिंग कार्डिऑलॉजीचा संसार ! या दोन्ही आघाड्यांवर आज प्रतिक्षा यशस्वी वाटचाल करतेय.

७. कॅमेरामागची अपर्णा धर्माधिकारी ! कॅमेरामागचे विश्व आजपर्यंत प्रामुख्याने पुरुषांचे. एकतर ते काम तसे ताकदीचे, ट्रॉली हलवण्यापासून अवजड- भलेमोठे कॅमेरे उचलण्यापर्यंत - तसे सगळेच जड काम ! पण अपर्णाने ते पेलले. इतकेच नाही अगदी त्या जगाली भाषाही वेगळी - बेबी को लेके आव ( बेबी = कॅमेरा) , बेबी की मुंडी काटकर निचे लाव...! तिथली उंचीही वेगळी - टॉप अँगल लावताना अक्षरशः उंच ट्रॉलीवरून खाली बघत शॉट घेणे.... पण या सगळ्यात अपर्णाने स्वतःला ढालले !
अपर्णाबद्दल लिहिताना शुभदाताईंनी एक खुप कळीचा मुद्दा मांडलाय. त्या लिहितात, "लग्न, संसार, मुलंबाळं हे स्त्रीच्या करिअरच्या आद येणारे मुख्य प्रश्न. या टप्प्यावरून पुढं एक तर खोल दरी असते किंवा उंच डोंगर असतो. याच चक्रात अडकून पडणारी स्त्री खोल दरीत जाते. तर या चक्राची सगळी व्यवधानं चतुराईने सांभाळून त्यातून वेळीच बाहेर पडणारी स्त्री उंच डोंगर चढायला लागते. या डोंगराची चढण नुसती उंच नसते, तर खाच खळग्यांची, काट्याकुट्यांची असते. पण त्याची या स्त्रीला पर्वा नसते. तिला दिसत असतं ते तिचं ध्येय. अनेक स्त्रिया हा अवघड डोंगर पार करून गेल्यात."

८. स्वतःला शोधणारी डॉ. ऋतुजा विनोद ! 'स्वीकृती कौन्सिलिंग सेंटरच्या संचालिका, डॉ. विनोद योग क्लिनिकच्या संचालिका आणि महर्षी विनोद रिसर्च फाउंडेशनच्या संयोजक असणार्‍या डॉ. ऋजुतांनी बधीरीकरण शास्त्रात एम. डी. केलं. नंतर सर्वंकष आरोग्यासाठी मनोशारीरीक व्याधी, सुलभ प्रसुती, पौगंडावस्थेतील ताण, बुद्धिमत्ता, एकाग्रता,स्मरणशक्ती, विधायक विचारसरणी इ. साठी योगशास्त्राचा काय उपयोग होउ शकतो यावर संशोधन केले. समुपदेशन, व्यक्तिमत्व विकासपर कार्यशाळा, मार्गदर्शन केलं,. थेरपिस्ट नव्हे तर सायकोथेरपिस्ट म्हणून त्या आज काम करताहेत. त्यांचा स्वत:चा यापदापर्यंत पोहोचण्याचा प्रवास आपल्याला थक्क करून टाकतो. खरं सांगायचं तर त्यावर मी काही लिहिण्या इतकं मलाच अजून ते पुरतं अ‍ॅसिम्युलेट झालेलं नाही; काहीतरी भव्य- दिव्य पण अजून समजून घेतलं; पाहिजे अशी काहीशी अवस्था - हा लेख तीनदा वाचूनही - माझी झालीय. बहुदा त्यांना भेटल्यावरच काही स्प्ष्ट होउ शकेल. खरं तर ही मुलाखत शब्द बद्ध करणं अतिशय अवघड गोष्ट ! पण शुभदाताईंनी फार सुरेख पद्धतीने ती पेललय. वाचणार्‍याला स्वतःच्या आत डोकावायला त्या लावतात. रूतुजा ताईंची ही सगळी जडणघडण आपल्या आत त्या झिरपत नेतात. पण मला वाटतं हे क्षेत्रच अजून खुप गूढ आणि सर्वसामान्यांपासून खुप दूर आहे, म्हणूनच ते आपल्याला पूर्ण उलगडत नाही. किंवा माझी तेव्हढी प्रगल्भता नसेल. पण ते मनाला भावतं, भूरळ घालतं एव्हढं नक्की !

९. 'असावे घर अपुले छान' म्हणणार्‍या शोभा भोपटकर ! लँडस्केप आर्टिस्ट या वेगळ्याच वाटेवर अतिशय आत्मविश्वासाने चालणारी ही एक मैत्रिण ! वेगवेगळी आव्हानं पेलत, वेगवेगळ्या कल्पना साकारत तिनं आज मोठं यश मिळवलय. 'शोभा भोपटकर असोसिएटस' उभी केली. प्रत्यक्ष साईटवर थंडीवार्‍यात, पाऊसपाण्यात, उन्हातान्हात प्रत्यक्ष घाम गाळुन हे यश तिनं मिळवलय.

१०. 'गोवा टू बॉम्बे' भरारी मारलेली दिपा अवचट ! एक टेबलटेनिस पटू, गॅझेटेड कस्टम ऑफिसर, ऑल इंडिया सिव्हिल सर्व्हिसेस आणि रेव्हेन्यु डिपार्टमेंटचे गोल्ड मेडल मिळवलेली दिपा अन एम्.डी. (सायकिअ‍ॅट्री), मॉडेल, अ‍ॅक्टर, पत्रकार, होमगार्ड ऑफिसर असलेले डॉ. सुहास अवचट हे एकमेकांना भेटले, अन त्यातून एक वेगळच विश्व निर्माण झालं- 'गोवा पोर्तुगीज' आणि 'कल्चर करी' ! गोवन चवीची ही रेस्टोरंट्स त्यांनी सुरू केली. पदार्थांची ऑथेंटीक चव आणि इंटटिरिअर यासाठी ही रेस्टॉरंट्स प्रसिद्ध आहेत. यांच्या उभारणीची कथा या लेखात आपल्याला वाचता येईल.

११.'जगमैत्रिण' तनुजा बांदिवडेकर !
स्ट्रक्चरल इंजिनिअरिंगमधली कन्सल्टंट आणि रिझवी कॉलेज ऑफ इंजिनिअरिंग मध्ये या शाखेची हेड ऑफ डिपार्टमेंट असलेली तनुजा, खरी ओळखली जाते ती बिल्डर आणि त्यांच्या कन्सल्टंटना पुरुन उरणारी कन्सलटंट म्हणून ! स्ट्रक्चरल इंजिनिअरिंगमध्ये एम. ई. तिनं केलय. अनेक मोठ्या नैसर्गिक आपत्तींना तोड देण्या योग्य इमारती कशा बांधता येतील हा तिच्या आवडीचा विषय !
'तनुजाला या अशा मेगा प्रॉजेक्टची जशी भीती वाटत नाही तशीच २५ माणसांच्या स्वयंपाकाचीही वाटत नाही.' एकीकडे सर्व सांसारिक जबाबदार्‍या पार पाडत , अगदी वेळप्रसंगी आपल्या करियरमध्ये ब्रेक घेऊनही तिने आपले करियर पूर्ण थांबवले नाही. जेव्हा जमवता आले तेव्हा पुन्हा आपली करियर सुरू केली. आज अनेक मोठ मोठी प्रोजेक्टस ती पूर्ण करतेय. जोडीने आपले पीएच. डी. ही पूर्ण करतेय. तिची ही सर्व वाटचाल नव्या पिढीतील तरूण मुलींना नक्कीच प्रेरणादायक ठरेल.

१२.'व्यवसायाला कल्पनांचे पंख' देणारी मंजिरी चुनेकर !
'उद्योगाची कोणतीही कौटुंबिक पार्श्वभूमी नाही, उद्योगासाठी आवश्यक ते पैशाचे पाठबळ नाही, त्या क्षेत्रातले शिक्षण नाही, की गाठीशी काही अनुभवही नाही; अशा परिस्थितीत ज्यांनी आपल्या उद्योगाचा पाया घातला, तो रुजवला, फुलवला, आणि नावारुपाला आणला, अशा काही मराठी उद्योजकांमध्ये' मंजिरी चुनेकरचा समावेश करता येईल. वयाच्या सत्तावीसाव्या वर्षा पर्यंत सर्वसामान्य आयुष्य गेलेल्या मंजिरीने आपल्या कर्तृत्वावर 'डायना मायक्रो, मायक्रोमेड आणि डॉन व्हिटले अशा तीन कंपन्या आज उभ्या केल्या आहेत.
बँकेकडून लोन मिळवणे, 'मिडिया' जो बॅक्टेरिया करण्यासाठी आवश्यक असतो तो तयार करणे, व्यवसायासाठी जागा मिळवणे, मार्केटिंग करणे, अशा अनेकविध अडचणींना तोंड देत देत मंजिरी खंबीरपणे उभी राहिली. तिची ही वाटचाल नव्या व्यवसाईकांना नक्कीच उदबोधक ठरेल.
(पुढे चालू ...)

'बिंदूसरोवर' : ले. राजेन्द्र खेर

' बिंदूसरोवर' - ले. राजेन्द्र खेर
विहंग प्रकाशन : डिसेंबर २००८
मूल्य १६०/- रु. पृष्ठसंख्या - २०८


मुखपृष्ठ बघून मी एकदम थांबलेच दुकानात. खजिन्याची पेटी, अक्राळ-विक्राळ राक्षसांचे चेहरे, हवेत उडणारी भूतं, गूढरम्य वातावरण, ढगात चमकणारी वीज, एक तेज:पुंज चेहरा; सगळं सगळं मला माझ्या बालपणात घेऊन गेलं. आणि आपसुक हात पुढे झाले 'बिंदूसरोवरा'ला घ्यायला !

'बिंदूसरोवरावर जाण्यापूर्वी' मध्ये लेखकानेच म्हटल्याप्रमाणेच, "अलिकडच्या काळात अद्-भूतरम्य कादंबर्‍या फारशा लिहिल्या जात नाहीत. " खरे तर प्रत्येकाच्या मनात एक बालमन दडलेलं असतं. खजिना, जादू, चेटकीण, अबलख घोडा, चमत्कार हे सगळे प्रत्येकाला एका वेगळ्या जगात घेऊन जातात.
अगदी आजही सुपरमॅन, नार्निया पासून हॅरी पॉटर, लॉर्ड ऑफ द रिंग या सर्वांना मिळणारा प्रतिसाद हेच व्यक्त करतो ना ?

मराठीत लहान मुलांच्या अनेक गोष्टींमध्ये ही अद्-भूतरम्य दुनिया दिसते. परंतु मोठ्यांना चकीत करून सोडेल, त्यांचं मन गुंतवून ठेऊ शकेल अशा अद्-भूत गोष्टी अभावानेच अढळतात. मला वाटतं मोठ्यांना अशा अद्-भूत गोष्टीत गुंगवून टाकणं हे अनेक अर्थाने अवघड असतं. एकतर मूळ कथाबीज हे तेव्हढ्या ताकदीचे असावे लागते. शिवाय कथा फुलवतानाही हे अद्-भूतरम्यतेचे वातावरण टिकवायचे, फुलवायचे कामही अवघड असते. सामान्यतः लहान मुलं चमत्कारिक, जादूमय जगतात तर्क काढू पहात नाही; त्या जादूमय वातावरणाशी ती चटकन अन सहज एकरुप होतात. जसजसे वय वाढत जाते, तसतशी आपली तार्कीक बुद्धी आपल्याला असे एकरुप व्हायला अडकाठी करू लागते. आणि म्हणूनच मोठ्यांसाठी अद्-भूतरम्य लेखन हे जास्त आव्हानात्मक ठरते.

त्यातून मराठी माणूस साहित्याबाबत जास्ती तर्ककर्कश्य आहे. एरवी 'हे ठिक आहे' असं म्हणून तो सोडून देईल पण काळ्या-पांढर्‍यात येणारी गोष्ट तो तावून सुलाखून घेईल. हे मी जितकं मजेने लिहितेय, तेव्हढच गंभीरपणे आणि विचारपूर्वकही म्हणतेय. कारण मराठी साहित्याच्या वाचकाइतका सजग, सतर्क, प्रगल्भ आणि जाणीवपूर्वक वाचणारा वाचक विरळाच.

पाश्चात्य अद्-भूतरम्य कथा आणि भारतीय अद्-भूतरम्य कथा यांच्यातला भेद लक्षात घेऊन आपली कादंबरी यापेक्षा वेगळी कशी आहे हे सांगताना लेखक म्हणतात, " वास्तवाकडून अद्-भूततेकडे जाणारी आणि अद्-भूतातले वास्तव दर्शवणारी अशी ही कादंबरी वाचकाला एका अनोख्या प्रांताचा प्रवास घडवेल." खरच, मराठीमध्ये एक खुप ताकदीची अद्-भूतरम्य कादंबरी "बिंदूसरोवर"च्या निमित्ताने आली आहे असे मला वाटते.

कथाबीज :
कोणा एका प्रा. विश्वनाथननी आपल्या शिष्यावर एक कामगिरी सोपवली आहे; एका रहस्यमय पंचधातूच्या पेटीचे 'बिंदूसरोवरा'मध्ये विसर्जन करण्याची. त्यासाठी विक्रमने अन त्याच्या सोबत इतर काहींनी केलेल्या प्रवासाची ही कथा.

कथाविस्तार :
या प्रवासाची गोष्ट सांगताना राजेन्द्र खेर यांनी अनेक व्यक्ती, अनेक घटना, अनेक स्थळं, अनेक समाज, निसर्गाची अनेक रुपं, विविध वैचारिक विश्लेषणे, अध्यात्मिक विवेचने या अनेक गोष्टींची निर्मिती केलीय. या सर्वांतून प्रवास करताना अनेकदा आपण मूळ कथाबिजाला विसरून त्या त्या क्षणी घडणार्‍या कथेत रंगून जातो न जातो तोच या मूळ बिजाशी लेखक आपल्याला खेचून आणतो. आणि हा परत परत येणारा अनुभव आपल्याला या अद्-भूततेच्या प्रवासाशी अधिकाधिक जखडत जातो.
उदाहरणार्थ,

संपूर्ण विश्वाचा आणि त्या पंचधातूच्या पेटीचा असलेला संबंध !
"द टॄथ बिहाइंड द प्रिन्सिपल्स ऑफ फिलॉसॉफी अँड स्पिरिच्युअ‍ॅलिटी " चे चर्चासत्र आणि त्यातील प्रा. विश्वनाथन यांनी मांडलेले विचार !
विक्रमचा सुरू झालेला प्रवास !
महायोगी महानंद, कीथ अंडरवूड, ऑस्कर डिसूझा, डोंगराळ प्रदेशातला शंकर अन त्याचे कुटुंबीय, त्रिदंडी महाराज अन त्यांचा आश्रम अन त्यांचे अनुयायी, अमृतानंदमयी उर्फ अपूर्वा, इबा राजा अन त्याचे राज्य अन त्याची प्रजा - विक्रमला त्याच्या प्रवासात भेटलेले हे सगळे सहप्रवासी अन त्यांची अद्-भूतरम्य जीवन !
महायोगी महानंदांचं संपूर्ण व्यक्तिमत्व, त्यांचे विचार, त्यांचे मार्गदर्शन अन त्यांनी केलेले विश्लेषण !
विक्रम अन अपूर्वा यांच्यात बदलत जाणारे अन विकसीत जाणारे नाते !
कीथचे अतिशय सकारात्मक व्यक्तित्व अन त्याची अत्यंत शांत पण मनःपूर्वक वाटचाल !
त्रिदंडी महाराजांचे गूढ, त्यांचे चातुर्य, त्यांच्या आश्रमातले रहस्यमय वातावरण अन... !
त्या पंचधातूच्या पेटीचे रहस्य, बिंदूसरोवराचा शोध अन त्याचे मूळ रूप !
बिंदूसरोवराच्या मार्गातली नऊ द्वारं !
आणि या सर्वांवर कडी करेल अशी ' विश्वाचे गूढ आणि अध्यात्माशी त्याची जोडलेली सांगड ' !
ही सांगड खरोखर अफलातून आणि प्रत्येकाने स्वतः अनुभवावी, विचार करावी अशी !

कथासार :
प्रत्येक अद्-भूतरम्य कथेचे सार वाचकाच्या मनात अद्-भूतता निर्माण करावयाची, अद्-भूत रसाचा अनुभव वाचकाला द्यायचा हे असते. ते तर ही कादंबरी क्षणाक्षणाला पूर्ण करते. पण त्याही पुढे जाऊन एकूणातच मूल्यरचना, त्यातही आजच्या धावपळीच्या तांत्रिक प्रगतीने भारावून गेलेल्या जगाच्या, पैसा-प्रतिष्ठा-अधिकार यांनी भरलेल्या जगाच्या पार्श्वभूमीवर वैचारीक-अध्यात्मिक-नैतिक मूल्यांचे महत्व मनावर ठसवण्याचा प्रयत्न राजेन्द्र खेर करतात.

उदा. कलीयुगातही फुलं फुललेल्या बाभळीच्या झाडाची गोष्ट येते. त्यात "... कारण मी अजून सत्ययुगात आहे! मी माझा वेग मंद केला आहे. कलियुगात जायची घाई कशाला करायची? ज्यांना वेगाने पुढे जायचे आहे त्यांना जाऊ द्या! ते काट्यांना प्राप्त होतील. पण सत्ययुगात असल्यामुळे मी मात्र सुखात आहे." असे आजच्या "वेगाचे वेड" असणार्‍यांवर मार्मिक टिप्पणी करणे असेल किंवा,

शहरीकरण आणि धावपळीला "...शहरातल्या लोकांना दैनंदिन जीवनात सतत चिंता असतात. विविध प्रसारमाध्यमं चिंतांविषयी जागृती म्हणजे तुमच्या भाषेत सांगायचं तर ' अवेअरनेस ऑफ वरीज' त्यांच्या माथी मारत असतात. शहरात खुप धावपळ असते. पण त्या धावपळीत प्राण नसतो. माणूस सतत काहीतरी मिळवण्यासाठी दिवस-रात्र पळत असतो. माणूस जो पर्यंत पैशाला फिरवत असतो तोपर्यंत ठीक चालतं. पण जेव्हा पैसा माणसाला फिरवू लागतो तेव्हा दु:खाची मालिका सुरू होते." असे सडेतोड उत्तर असेल किंवा,

बिंदूसरोवरापर्यंत जाण्याच्या मार्गातल्या नऊ द्वारांचे विवेचन असेल, किंवा
सर्वात शेवटी सापडणारा, विश्वावर ताबा मिळवण्याचा सांकेतिक मंत्र असेल !
या सर्वांतून आदर्शवादी, स्वप्नवादी, काहींना थोडा बालीश वाटेल पण अतिशय सकारात्मकता देण्याचा लेखकाचा प्रयत्न माझ्यासारख्या आशावादी, काहीशा भावूक वाचकाला भावून गेला हे नक्की !

या कादंबरीने मला काय दिलं ? याचा विचार करताना मला जाणवलं, की एक अद्-भूत रम्य कादंबरी असल्यामुळे काही काळ मला अद्-भूतरसाचा आस्वाद तर मला मिळालाच पण त्याही पुढे जाऊन अनेक गोष्टी मला मिळाल्या.

संपूर्ण कादंबरी मी एका दमात तर वाचून काढलीच. अन त्या संपूर्ण काळात मी माझ्या आजूबाजूचे सगळे विसरले. माझ्या चिंता, काळज्या, अगदी जबाबदार्‍याही मी विसरू शकले. एका संपूर्ण वेगळ्या अन तरीही माझ्या वाटू शकणार्‍या जगात मी वावरत होते. या नव्या जगात माझ्यासारखीच माणसं होती, माझ्या जगातल्याच चिंता होत्या, जबाबदार्‍या होत्या, एक अनामिक हुरहुर होती, एक उत्कंठावर्धक रहस्य होतं,... काय नव्हतं ?

प्रामुख्याने इबा राजाच्या राज्यापासूनचा प्रवास मला फार फार काही देऊन गेला. माझ्यासारख्या नास्तिकाला अध्यात्माचं वावडंच असतं. पण मलाही या प्रवासातल्या अध्यात्म्याने भारून टाकलं. निसर्गाची ताकद, त्याचे महत्व, त्याची अपरिहार्यता मनावर बिंबली. जीवनाच्या धावेवर जरा थांबून विचार करावा वाटला. लेखकाने म्हटल्याप्रमाणे "... भौतिक वस्तूंचा त्याग करताना एकप्रकारचा अनामिक आनंद निश्चितच मिळतो." हे अनुभवावेसे वाटले. अपूर्वाला जे "अनामिक सुख" शहरातल्या सोई-समृद्धीत सापडले नाही, आश्रमातल्या साधनेत सापडले नाही ते अनामिक सुख तिला या प्रवासात सापडले. ते सुख मलाही हवेहवेसे वाटू लागले. ब्रह्मद्वाराच्या अलिकडे भेटलेल्या,दैवी सामर्थ्य प्राप्त केलेल्या योगी पुरुषाने सांगितल्याप्रमाणे " माहितीपेक्षा अनुभव अधिक महत्वाचा !" हे मला पटले अन त्या 'अनुभवाची' आस मला लागली. शेवटच्या प्रसंगातला वैश्विक खेळ मला प्रत्यक्ष पहावासा वाटू लागला. निसर्ग, विज्ञान, देवत्व, अध्यात्म यांचा तो अनाकलनीय परंतु मनोवेधक कल्पनाविलास मला प्रत्यक्ष अनुभवावा वाटू लागला.

मला वाटतं इतके तादात्म्य निर्माण करणं हेच तर कादंबरीचे सर्वात महत्वाचे साध्य ! नाही का ?